डॉ. उझमा खातून

इतिहासाचा शस्त्र म्हणून विभाजनासाठी वापर होतो, तेव्हा भारताचा सामायिक भूतकाळ आठवणे महत्त्वाचे ठरते. खरी कहाणी फरक आणि संघर्षाची नाही, तर खोलवर रुजलेल्या गंगा-जमुनी संस्कृतीची आहे. हा लेख संघर्ष-केंद्रित दृष्टिकोनाला आव्हान देतो. हा दृष्टिकोन हिंदू आणि मुस्लिमांना चुकीच्या पद्धतीने विरोधी गट मानतो. हा विपर्यास आहे.

त्याऐवजी, हे विश्लेषण ताराचंद यांच्यासारख्या विद्वानांच्या मूलभूत विचारांवर आधारित आहे. त्यांच्या 'इन्फ्लुएन्स ऑफ इस्लाम ऑन इंडियन कल्चर' या मौलिक ग्रंथाने संमिश्र संस्कृतीचा युक्तिवाद केला होता. हा ग्रंथ एकरूपता आणि समन्वय यावर लक्ष केंद्रित करतो. याच दृष्टिकोनातून प्रेरित होऊन, आमचाही भर त्या मूळ सांस्कृतिक मिश्रणावर असेल.

हा समन्वय आपली भाषा, तत्त्वज्ञान, संगीत आणि दैनंदिन जीवन कसे घडवतो, याचा आपण शोध घेऊ. यातूनच हे सिद्ध होईल की आपल्या सामायिक वारशाचे धागे वेगळे करणे अशक्य आहे.

एक महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे इस्लामचा 'तौहीद' (एकेश्वरवाद) आणि शंकराचार्यांचे 'अद्वैत' वेदान्त यांच्यातील कथित संबंध. हा संबंध तात्विकदृष्ट्या अचूक नाही. 'तौहीद'  देवाला निर्मितीपासून वेगळा, एक सर्वोच्च निर्माता म्हणून स्थापित करतो. (हे द्वैत आहे). 'अद्वैत' (एकत्ववाद) वास्तवाच्या एकतेवर (ब्रह्म) भर देतो. 'तत् त्वम् असि' (ते तू आहेस) हे 'आत्मा' आणि 'ब्रह्म' यांच्यातील अभेद घोषित करते. 'तौहीद' द्वैत कायम ठेवतो; 'अद्वैत' ते द्वैत भ्रम मानतो.

या विचाराने ८व्या शतकातील शंकराचार्यांना प्रभावित केले, हा दावा ऐतिहासिकदृष्ट्या कमकुवत आहे. त्याला थेट पुरावा नाही. मलबार किनाऱ्यावर अरब व्यापारी होते, तरी त्यांचे लक्ष व्यापारावर होते. १०व्या शतकानंतरच एक ठोस इस्लामिक बौद्धिक उपस्थिती नोंदवली गेली आहे. हे साम्य वास्तविक आहे, परंतु ते चुकीच्या ठिकाणी जोडले गेले आहे.

खरा संवाद शतकांनंतर बहरला. इब्न अरबी (१२-१३ वे शतक) यांच्या 'वहदत-उल-वुजूद' (अस्तित्वाची एकता) आणि 'अद्वैत' वेदान्त यांच्यात सखोल समानता दिसून येते. हा परस्पर प्रभाव दर्शवतो.

वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा मुद्दा एक गुंतागुंतीचा, दुतर्फा प्रवाह अधोरेखित करतो. पहिला, भारतातून बगदादकडे (८-९ वे शतक): इस्लामिक सुवर्णयुग भारतीय बौद्धिक संपदेवर आधारलेले होते. अब्बासी खलिफांनी ब्रह्मगुप्तांच्या संस्कृत ग्रंथांचे ('सिंधहिंद') भाषांतर केले. या भाषांतराने शून्य आणि भारतीय अंक (आताचे 'अरबी अंक') इस्लामिक जगाला मिळाले. अल-ख्वारिझमी यांचे मूलभूत काम 'अल्जेब्रा' याच प्रणालींवर आधारित होते.

दुसरा, पर्शियातून परत भारतात (१२व्या शतकापासून): हे संश्लेषित ज्ञान (ग्रीक, पर्शियन, भारतीय) परत आले. 'युनानी वैद्यक' हे त्याचे प्रमुख उदाहरण आहे. मूळचे ग्रीक असलेले हे वैद्यकशास्त्र, इब्न सिनासारख्या विद्वानांनी परिष्कृत केले. ते भारतात आणले गेले, आयुर्वेदाशी त्याचा संवाद झाला आणि एक वेगळी 'इंडो-युनानी' परंपरा निर्माण झाली. हा प्रभाव म्हणजे ज्ञानाची पुनर्आयात होती.

इस्लामिक सिद्धांताने सर्व मानवांच्या समानतेचा संदेश आणला. याने जातीय व्यवस्थेला वैचारिक आव्हान दिले. त्याचा प्रभाव गुंतागुंतीचा होता. तो ‘राजधानी (शहर) विरुद्ध देश (गाव)’ या विभाजनात दिसून येतो. मुस्लिम राजवट ही एक शहरी घटना होती; दिल्ली आणि आग्रासारखी शहरे पर्शियन, विश्वनागरी केंद्रे बनली.

याउलट, ग्रामीण भारत स्वायत्त राहिला. तेथील जाति-आधारित रचना बऱ्यापैकी अबाधित राहिली. ‘लोकांनी आपला धर्म बदलला, पण जीवनशैली नाही’, हे निरीक्षण एक समाजशास्त्रीय सत्य आहे. इस्लामचा प्रसार प्रामुख्याने शांतताप्रिय सुफींच्या शिकवणीतून आणि ऐच्छिक धर्मांतरातून झाला. भेदभावातून सुटका शोधणारे खालच्या जातीय गटांतील लोक यात प्रामुख्याने होते.

तथापि, इस्लामच्या समानतेच्या संदेशानंतरही, धर्मांतरित भारतीय समुदायांनी अनेक पूर्व-इस्लामिक सामाजिक रचना तशाच ठेवल्या. भारतीय मुस्लिम समाजात एक नवीन उतरंड निर्माण झाली: 'अशरफ' (उच्च-स्थिती, परदेशी वंशाचा दावा करणारे), 'अजलाफ' (निम्न-स्थिती, स्थानिक धर्मांतरित), आणि 'अरझाल' (अस्पृश्य गटांमधून धर्मांतरित).

'अशरफ', 'अजलाफ', आणि 'अरझाल' हे अरबी शब्द दर्शवतात की ‘उच्च आणि नीच’ भावना अरब समाजात आधीच अस्तित्वात होती. प्रेषितांचा (स.) संपूर्ण संघर्ष याच भावनेच्या विरोधात होता. या भारतीय धर्मांतरित समुदायांनी, विशेषतः 'जुलाहा' (विणकर) किंवा 'कसाब' (खाटिक) यांसारख्या 'अजलाफ' आणि 'अरझाल' गटांनी, 'बिरादरी' (नातेसंबंध) व्यवस्था सुरू ठेवली. ही व्यवस्था हिंदू 'जाती' व्यवस्थेप्रमाणेच काम करत होती. त्यांनी आपली जीवनशैली, व्यवसाय आणि स्थानिक श्रद्धा (उदा. स्थानिक देवतांना 'पीर' म्हणून सन्मान देणे) कायम ठेवल्या. या प्रथांना त्यांनी आपल्या नवीन इस्लामिक श्रद्धेशी विणले.

समन्वयाचा खरा मंच सुफी दर्गा आणि भक्ती सत्संग हा होता. या लोकप्रिय चळवळींनी समान भूमिकेवर संवाद साधला. दोन्हींनी प्रेमावर ('भक्ती'/'इश्क') भर दिला, पोकळ कर्मकांडांवर टीका केली, आध्यात्मिक गुरू (गुरु/पीर) वर भर दिला आणि समानतेची शिकवण दिली.

चिश्ती सुफींनी 'लंगर' (सामुदायिक स्वयंपाकघर) लोकप्रिय केले. हे एक क्रांतीकारी सामाजिक साधन होते. यामुळे प्रत्येकाला, जातीचा विचार न करता, एकत्र बसून (पंगत) अन्न वाटून खावे लागत होते.

हा समन्वय काव्यात्मकही होता. तो वैष्णव भक्तीसोबतच्या देवाणघेवाणीत दिसतो. १६ व्या शतकातील 'हकाईक-ए-हिंदी' हा ग्रंथ चिश्ती सुफींनी 'समा' (संगीत मैफिल) मध्ये हिंदू भक्तीगीते (कृष्ण, राधा) गाण्याचे समर्थन करतो. तो या प्रतीकांना इस्लामिक गूढवादाशी समान मानतो. जायसीच्या 'पद्मावत' (अवधी भाषेत) सारख्या सुफी 'प्रेमाख्यानां'नी हिंदू लोककथा आणि सुफी गूढवादाचा मिलाफ केला. सुफी 'समा' आणि हिंदू 'कीर्तन' हे संगीतातून देवापर्यंत पोहोचण्याचे सामायिक प्रयत्न होते. त्यात अनेकदा 'स्त्रीलिंगी आवाज' (आत्मा एक प्रेयसी म्हणून) स्वीकारला जात असे.

सर्वात चिरस्थायी वारसा म्हणजे एक सामायिक भाषा. स्थानिक 'खडी बोली'मधून, 'हिंदुस्थानी' ही लष्करी छावण्या (तुर्की 'ओर्दू', म्हणून 'उर्दू'), बाजार आणि सुफी दर्ग्यांची 'संपर्क भाषा' बनली. तिने पर्शियन आणि अरबीमधून शब्द घेतले. हे मिश्रण - भारतीय व्याकरण, पर्शियन-अरबी शब्दसंग्रह - १९व्या शतकात 'हिंदी' (देवनागरी लिपी) आणि 'उर्दू' (पर्शियन-अरबी लिपी) अशा राजकीयदृष्ट्या विभागले गेले. तरीही बोलली जाणारी भाषा एकच राहिली.

हा समन्वय पोशाखात ('शेरवानी') आणि 'मुघलई खाद्यसंस्कृतीत' ('बिर्याणी') दिसून येतो. हे फक्त वरून खाली आले नाही: 'खिचडी', एक मूळ भारतीय पदार्थ, शाही स्वयंपाकघरांनी स्वीकारला. 'हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीता'नेही पर्शियन प्रभाव आत्मसात केले. त्यातून नवीन 'राग', वाद्ये (तबला), आणि प्रकार ('गझल', 'कव्वाली') निर्माण झाले.

इस्लामचा संस्थात्मक प्रभावही खोल आहे. मुघलांनी एक केंद्रीकृत प्रशासन आणले. ते 'जब्त' महसूल प्रणालीत दिसते. राजा तोडरमल यांनी ते परिपूर्ण केले. त्याने स्थानिक भारतीय पद्धतींना पर्शियन नोकरशाही मॉडेलशी जोडले.

सर्वात चिरस्थायी प्रभाव म्हणजे कायदेशीर बहुलतावाद. मुघलांनी गुन्हेगारी प्रकरणांसाठी इस्लामिक कायदा वापरला. पण त्याच वेळी, हिंदूंना दिवाणी प्रकरणांमध्ये त्यांचे स्वतःचे सामुदायिक कायदे (धर्मशास्त्र) पाळण्याची परवानगी दिली. विरोधाभास म्हणजे, याच मुघल प्रणालीला ब्रिटिशांनी संहिताबद्ध केले. वॉरन हेस्टिंग्जच्या १७७२ च्या नियमांनी हे तत्त्व स्थापित केले आणि 'अँग्लो-मुहम्मदन कायदा' निर्माण झाला. याचा कळस म्हणजे 'मुस्लिम पर्सनल लॉ (शरीयत) ॲप्लिकेशन ॲक्ट १९३७'. हा वसाहतकालीन कायदा आजही भारतातील मुस्लिमांचा 'वैयक्तिक कायदा' (Personal Law) ठरवतो.

भारतातील 'शुद्ध' हिंदू किंवा 'शुद्ध' मुस्लिम संस्कृतीची कल्पना एक ऐतिहासिक मिथक आहे. ही 'गंगा-जमुनी तहजीब' (संस्कृती) एक जिवंत वास्तव आहे. याचा अर्थ असा नाही की इतिहासात संघर्ष नव्हता; ही नाती अनेकदा असमान सत्ता संरचनेत विणली गेली होती. तथापि, केवळ संघर्षावर लक्ष केंद्रित करणे आणि समन्वयाकडे दुर्लक्ष करणे हा एक विपर्यास आहे.

भारतीय संस्कृतीचे वस्त्र हिंदू (वैदिक, उपनिषदिक, लोक) आणि इस्लामिक (पर्शियन, तुर्की, अरब) धाग्यांनी गुंतागुंतीने विणलेले आहे - त्यांना वेगळे करणे अशक्य आहे. हे मिश्रण आपल्या अन्नात, भाषेत, संगीतात आणि कायद्यात उपस्थित आहे. हा एक सतत, जिवंत संवाद आहे जो आधुनिक भारताला परिभाषित करतो.

(लेखिका अलिगढ मुस्लिम विद्यापीठाच्या माजी प्राध्यापिका,लेखिका, स्तंभलेखिका आणि सामाजिक विचारवंत आहेत.)