डॉ. उझमा खातून
श्रीनगरमधील हजरतबल दर्गा हा काश्मिरी मुस्लिमांसाठी अनेक वर्षांपासून श्रद्धा आणि समाधानाचे एक मोठे केंद्र राहिले आहे. पिढ्यानपिढ्या, हे खोऱ्यातील सर्वात पवित्र स्थळ मानले गेले आहे, आणि सामान्य लोकांच्या हृदयात त्याचे एक भावनिक स्थान आहे. अनेक जण, ज्यांना हज यात्रा परवडत नाही, ते हजरतबलच्या भेटीला तितकेच आध्यात्मिक महत्त्व देतात.
अलीकडेच, सरकारी वक्फ बोर्डाने केलेल्या नूतनीकरणादरम्यान, मुख्य प्रार्थना कक्षात भारताचे राष्ट्रीय प्रतीक, म्हणजेच चार सिंहांचा अशोक स्तंभ असलेले एक स्मृतिचिन्ह (plaque) लावल्याने एक मोठा वाद निर्माण झाला. रबी-उल-अव्वल महिन्यात, जेव्हा हजारो लोक पैगंबर मुहम्मद (स.) यांची जयंती साजरी करण्यासाठी जमतात, तेव्हाच घडलेल्या या घटनेमुळे स्थानिक समाजात मोठा संताप उसळला. सुरुवातीला, नूतनीकरणाच्या नवीन मोरोक्कन-शैलीच्या डिझाइनवर लोकांची प्रतिक्रिया सकारात्मक होती.
भारताचे राष्ट्रीय प्रतीक, चार सिंहांचा अशोक स्तंभ, देशाची एकता, प्रतिष्ठा आणि घटनात्मक मूल्यांचे प्रतिनिधित्व करतो. ते केवळ एक सरकारी चिन्ह नाही, तर देशाचा वारसा आणि नैतिक अधिकाराचेही प्रतीक आहे. याच भावनेने, सरकारी वक्फ बोर्डाने नूतनीकरणादरम्यान राष्ट्रीय प्रतीकाचे स्मृतिचिन्ह मुख्य प्रार्थना कक्षात लावले होते. दर्ग्याचे सौंदर्य वाढवणे आणि भारताचा सामायिक वारसा दर्शवणे हा यामागील उद्देश होता, कोणाच्याही भावना दुखावण्याचा नाही.
तथापि, काही लोकांनी या प्रतीकाच्या स्थापनेचा चुकीचा अर्थ लावला आणि त्याला एक राजकीय कृती म्हणून पाहिले. यानंतर निदर्शने सुरू झाली आणि लोकांनी वक्फ बोर्डाविरोधात घोषणाबाजी केल्याचे व्हिडिओ समोर आले. प्रत्युत्तरादाखल, पोलिसांनी स्मृतिचिन्हाचे नुकसान केल्याच्या आरोपाखाली २५-५० लोकांना ताब्यात घेतले. लोकशाहीत शांततापूर्ण निषेध हा एक हक्क आहे, पण सार्वजनिक मालमत्तेचे किंवा राष्ट्रीय प्रतीकांचे नुकसान करणे हे कायद्याच्या विरोधात आहे.
जम्मू-काश्मीरचे माजी मुख्यमंत्री ओमर अब्दुल्ला यांनी वक्फ बोर्डाच्या या निर्णयावर टीका केली. त्यांच्या मते, राष्ट्रीय प्रतीकाला धार्मिक संस्थेत कोणतेही स्थान नाही. त्यांच्या या टीकेला भाजपचे सुधांशू त्रिवेदी यांसारख्या नेत्यांनी उत्तर दिले. त्यांनी या प्रतीकाला भारतीय ओळख आणि महानतेचे प्रतीक म्हणून पाठिंबा दिला. या देवाणघेवाणीमुळे एक स्थानिक प्रकरण कसे राष्ट्रीय राजकीय वादात बदलले, हे दिसून आले. तरीही, हजरतबल येथील या प्रतीकाचा उद्देश कधीही श्रद्धेचा अपमान करणे नव्हता, तर एकता आणि एकात्मता मजबूत करणे हा होता.
हजरतबल दर्ग्याचा यापूर्वीही राजकीय वापर झाला आहे. १९६३ मध्ये, पैगंबर मुहम्मद (स.) यांचा केस असल्याचे मानले जाणारे पवित्र अवशेष गायब झाल्याचे वृत्त आले होते, ज्यामुळे संपूर्ण काश्मीरमध्ये मोठी निदर्शने आणि दंगली झाल्या. या घटनेने या प्रदेशाला हादरवून सोडले आणि तेथील राजकारणात एक मोठे वळण आले.
१९९० च्या दशकात, दहशतवादाच्या उदयाच्या काळात, हजरतबल पुन्हा एकदा निदर्शनांचे केंद्र बनले. १९९३ मध्ये, दहशतवाद्यांनी आत आश्रय घेतल्यानंतर सुरक्षा दलांनी दर्ग्याला वेढा घातला होता. याचा शेवट मोठ्या हिंसाचारात झाला आणि लोकांच्या मनात एक खोल जखम राहिली. या घटना दाखवतात की, हजरतबल जरी भक्तांसाठी पवित्र असले तरी, त्याला वारंवार सत्ता संघर्ष, निवडणुका, दहशतवाद आणि राज्य नियंत्रणाच्या राजकारणात ओढले गेले आहे. अनेक काश्मिरी लोक सध्याच्या या स्मृतिचिन्हाच्या मुद्द्याला याच राजकीय हस्तक्षेपाच्या इतिहासाचा एक भाग मानतात.
या वादाच्या मुळाशी, चित्रांबद्दल, विशेषतः चार सिंहांच्या प्रतीकाबद्दल, इस्लामची भूमिका काय आहे, हा प्रश्न आहे. अनेक लोकांचा, ज्यात काही मुस्लिमांचाही समावेश आहे, असा विश्वास आहे की इस्लाम सजीवांच्या सर्व चित्रांवर आणि प्रतिमांवर पूर्णपणे बंदी घालतो. तथापि, स्वतः कुराणमध्ये चित्रांवर संपूर्ण बंदीची घोषणा कधीही केलेली नाही. उलट, त्यात पैगंबर सुलेमान (स.) यांनी महाल, पुतळे आणि कलात्मक रचना बांधल्याबद्दल त्यांची प्रशंसा केली आहे: "ते त्याच्यासाठी जे काही तो इच्छित असे ते बनवत - महाल, पुतळे, जलाशयासारखी मोठी भांडी... हे दाऊदच्या कुटुंबा, कृतज्ञतेने कार्य करा! पण माझे थोडेच सेवक खऱ्या अर्थाने कृतज्ञ आहेत." (कुराण ३४:१३).
इस्लाममधील निर्बंध प्रामुख्याने काही हदीस मधून येतात. या हदीसचा काळजीपूर्वक अभ्यास केल्यास, हे स्पष्ट होते की ते पूर्व-इस्लामिक अरबेस्तानातील एका विशिष्ट समस्येवर लक्ष केंद्रित करत होते: लोकांकडून सुरु असेलेली प्रतिमांची आणि मूर्तींची.
प्रेषित मुहम्मद (स.) यांनी कठोर एकेश्वरवादावर (तौहीद) लक्ष केंद्रित केले आणि समाजातून अनेकेश्वरवाद (शिर्क) काढून टाकू इच्छित होते. म्हणूनच, त्यांनी त्या प्रतिमा आणि पुतळ्यांचा नाश करण्याचे आदेश दिले, जे पूजेचे वस्तू बनले होते. जेव्हा हदीसमध्ये 'प्रतिमा बनवणाऱ्यांना' शिक्षेबद्दल सांगितले जाते, तेव्हा ते याच संदर्भात असते.
प्रतिमेमागील उद्देशच तिची परवानगी ठरवतो. वैयक्तिक किंवा सामाजिक कारणांसाठी बनवलेली प्रतिमा आणि दैवी अस्तित्व म्हणून मानली जाणारी प्रतिमा यात मूलभूत फरक आहे. त्यामुळे, चार सिंहांचे प्रतीक, जे एक राष्ट्रीय चिन्ह आहे आणि धार्मिक नाही, ते इस्लामच्या प्रतिमांवरील तत्त्वांचे उल्लंघन करत नाही.
या तत्त्वाला हजरतबल प्रकरणात लागू केल्यास, प्रार्थना कक्षात राष्ट्रीय प्रतीक लावण्याचे कोणतेही इस्लामिक समर्थन नाही. हे प्रतीक एका राजकीय राज्याचे आणि त्याच्या सत्तेचे प्रतिनिधित्व करते, कोणत्याही पवित्र सत्याचे नाही. ते आध्यात्मिक कारणांसाठी नव्हे, तर सरकारी नूतनीकरणाचा भाग म्हणून स्थापित केले गेले. उपासकांना हा राजकारण आणि धर्म मिसळण्याचा प्रयत्न वाटला, जो इस्लामच्या उपासनेच्या शुद्धतेच्या आग्रहाच्या विरोधात आहे.
या वादाचा आणखी एक पैलू म्हणजे काश्मीरची राजकीय संवेदनशीलता. या प्रदेशाने दशकांपासून संघर्ष, संचारबंदी आणि प्रचंड लष्करी उपस्थिती पाहिली आहे. अशा वातावरणात, लहान हालचालींनाही नियंत्रण किंवा वर्चस्वाचे संकेत मानले जाते. जेव्हा वक्फ बोर्डासारखी सरकारी संस्था काश्मीरच्या सर्वात पवित्र दर्ग्यात राष्ट्रीय प्रतीक लावते, तेव्हा ते धर्मावरील राजकीय वर्चस्व स्थापित करण्याचा प्रयत्न वाटतो.
या घटनेतून धडा हा आहे की, धार्मिक स्थळे देशाच्या प्रतीकांचा आदर करतानाही आध्यात्मिक राहू शकतात. जेव्हा अधिकारी खुलेपणाने संवाद साधतात आणि लोकांना उद्देश समजतो, तेव्हा देश अधिक मजबूत आणि एकसंध होतो. इस्लाम आदर, न्याय आणि केवळ एका देवाची उपासना शिकवतो, पण तो मुस्लिमांना देशाच्या कायद्याचे पालन करण्यास आणि त्याच्या संस्थांचा आदर करण्यासही सांगतो.
एक भारतीय म्हणून, मला वाटते की श्रद्धा आणि कायदा या दोन्हींचा आदर करूनच समाज शांततापूर्ण बनतो. मी कोणत्याही प्रकारच्या हिंसेचे किंवा राष्ट्रीय प्रतीकांच्या अपमानाचे समर्थन करत नाही. त्यामुळे, अशा समस्या सोडवण्यासाठी शांततापूर्ण चर्चा आणि स्पष्ट संवाद महत्त्वाचा आहे. हजरतबलची कहाणी आपल्याला आठवण करून देते की, श्रद्धा आणि राजकारण कसे मिसळू शकतात, जे नेहमीच उपयुक्त नसते. जुन्या अवशेष गायब होण्याच्या प्रकरणापासून ते सध्याच्या स्मृतिचिन्हाच्या वादापर्यंत, हा दर्गा दाखवतो की प्रार्थना किती लवकर निषेधात बदलू शकते. हे चक्र राजकारण्यांना मदत करते, पण उपासक आणि सामान्य भारतीयांसाठी वेदना निर्माण करते.
(लेखिकेने अलीगढ मुस्लिम विद्यापीठाच्या इस्लामिक स्टडीज विभागात अध्यापन केले आहे.)
