सुशांत झा
छायावाद (१९१८-१९३६) हा हिंदी साहित्याच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण आणि परिवर्तनकारी काळ होता. द्विवेदी युगाच्या नैतिक आणि उपदेशात्मक कवितेच्या विरोधात हा प्रवाह उदयास आला, ज्याने कवितेला निसर्ग सौंदर्य, मानवी भावना आणि वैयक्तिक अनुभवांकडे वळवले. या युगाचे नाव 'छाया' या शब्दावरून आले आहे, ज्याचा अर्थ 'सावली' किंवा 'प्रतिबिंब' असा होतो.
प्राध्यापक सूर्य प्रसाद दीक्षित म्हणतात की, छायावाद ही एक युगाची प्रवृत्ती आहे, एक काव्यधारा आहे आणि स्वतःच एक युग आहे. अनेक समीक्षकांच्या मते, याला हिंदी साहित्याचे सुवर्णयुग मानले गेले आहे.
आचार्य रामचंद्र शुक्ल यांनी मात्र याला केवळ अभिव्यक्तीची एक शैली मानले. त्यांनी याची सुरुवात बंगाली काव्याच्या प्रेरणेतून झाल्याचे म्हटले, तसेच त्यावर इंग्रजी स्वच्छंदतावादाचा प्रभावही दर्शवला. मात्र, नंतर हजारी प्रसाद द्विवेदी यांनी सांगितले की, बंगालमध्ये अशी कोणतीही काव्यधारा नव्हती, त्यामुळे या मान्यता रद्द झाल्या.
असे मानले जाते की, १९२० मध्ये जबलपूरहून प्रकाशित होणाऱ्या 'श्रीशारदा' नावाच्या पत्रिकेत मुकुटधर पांडे यांनी 'हिंदी में छायावाद' नावाची एक लेखमाला प्रकाशित केली आणि तेव्हापासून 'छायावाद' हा शब्द रूढ झाला.
छायावादाची काही खास वैशिष्ट्ये :
१. निसर्ग-सौंदर्य
छायावादी कवींनी निसर्गाला केवळ बाह्य रूपात पाहिले नाही, तर त्याला एक जिवंत आणि चैतन्यमय सत्ता म्हणून अनुभवले. ते निसर्गात आपल्या दुःखांचे, सुखांचे आणि भावनांचे प्रतिबिंब पाहत होते. सुमित्रानंदन पंत यांना 'प्रकृतीचे सुकुमार कवी' म्हटले जाते. त्यांच्या कवितांमध्ये निसर्गाचे अत्यंत सूक्ष्म आणि कोमल चित्रण आढळते. जयशंकर प्रसाद यांच्या 'कामायनी'मध्ये निसर्गाचे मानवीकरण केले आहे, तर महादेवी वर्मा यांच्या कवितांमध्ये निसर्ग एक आध्यात्मिक पार्श्वभूमी म्हणून येतो.
२. गूढवाद (रहस्यवाद)
गूढवाद म्हणजे अज्ञात आणि अलौकिक सत्तेबद्दलचे प्रेम आणि जिज्ञासा. छायावादी कवी आपल्या कवितांमध्ये एका अशा प्रियकराचा शोध घेतात, जो या भौतिक जगाच्या पलीकडे आहे. महादेवी वर्मा यांना 'आधुनिक मीरा' म्हटले जाते. त्यांच्या कवितांमध्ये गूढवादाची खोल अनुभूती मिळते.
३. व्यक्तिवाद
द्विवेदी युगाची कविता जिथे समाज आणि नैतिकतेवर केंद्रित होती, तिथे छायावादी कविता वैयक्तिक भावना आणि अनुभवांवर केंद्रित होती. कवींनी आपले वैयक्तिक सुख-दुःख, आशा-निराशा आणि प्रेम-विरह यांना कवितेचा विषय बनवले. सूर्यकांत त्रिपाठी 'निराला' यांच्या कवितांमध्ये व्यक्तिवादाचे एक सशक्त रूप दिसते. 'सरोज स्मृती'मध्ये ते आपल्या मुलीच्या मृत्यूवरील वैयक्तिक वेदना व्यक्त करतात.
४. प्रेम-भावना
छायावादी कवितेत प्रेमाचे एक नवीन रूप दिसते. हे प्रेम स्थूल आणि भौतिक नाही, तर सूक्ष्म, आध्यात्मिक आणि उदात्त आहे. हे प्रेम अनेकदा विरह आणि निराशेने भरलेले असते, जे त्याला अधिक गहिरे आणि मार्मिक बनवते. जयशंकर प्रसाद यांचे 'आँसू' हे विरह काव्याचे एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे.
छायावादाचे प्रमुख कवी आणि त्यांच्या रचना :
१. जयशंकर प्रसाद (१८८९-१९३७)
प्रसाद यांना छायावादाचे प्रवर्तक मानले जाते. त्यांच्या रचनांमध्ये प्रेम, सौंदर्य, निसर्ग आणि गूढवादाचा अद्भुत संगम आढळतो. त्यांच्या प्रमुख रचना आहेत- 'कामायनी', 'आँसू', 'लहर', 'झरना' इत्यादी. 'कामायनी' हे त्यांचे महाकाव्य आहे.
२. सूर्यकांत त्रिपाठी 'निराला' (१८९६-१९६१)
निराला यांना छायावादाचे 'बंडखोर कवी' म्हटले जाते. त्यांनी छंदांचे बंधन तोडून मुक्त छंदात कविता लिहिल्या. त्यांच्या कवितांमध्ये ओज, विद्रोह आणि गहनता यांचा समावेश आहे. त्यांच्या प्रमुख रचना आहेत- 'परिमल', 'गीतिका', 'अनामिका', 'सरोज स्मृती', 'राम की शक्तिपूजा' इत्यादी.
३. सुमित्रानंदन पंत (१९००-१९७७)
पंत यांना 'प्रकृतीचे सुकुमार कवी' म्हटले जाते. त्यांच्या कवितांमध्ये निसर्गाचे अत्यंत कोमल आणि मानवी चित्रण आढळते. त्यांच्या प्रमुख रचना आहेत- 'वीणा', 'पल्लव', 'गुंजन', 'युगांत' इत्यादी.
४. महादेवी वर्मा (१९०७-१९८७)
महादेवी वर्मा यांना 'आधुनिक मीरा' आणि 'वेदनेची कवयित्री' म्हटले जाते. त्यांच्या गीतांमध्ये गूढवाद, प्रेम आणि विरहाची खोल अनुभूती मिळते. त्यांच्या प्रमुख रचना आहेत- 'नीहार', 'रश्मि', 'नीरजा', 'सांध्यगीत', 'यामा' इत्यादी. 'यामा' या त्यांच्या कवितासंग्रहासाठी त्यांना ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळाला.
छायावाद हा हिंदी साहित्याचा एक असा काळ होता, ज्याने कवितेला एक नवीन दिशा दिली. जरी छायावादाचा काळ १९१८ ते १९३६ पर्यंत मानला जात असला तरी, त्याचा प्रभाव आजही हिंदी साहित्यात दिसून येतो.
(लेखक पत्रकार, टिप्पणीकार आणि अनुवादक आहेत. सध्या मंजुल पब्लिशिंग हाऊसमध्ये व्यवस्थापकीय संपादक आहेत.)
