नवीन चौधरी

ज्या देशात सर्वाधिक हिंदी भाषिक आहेत, तिथे आपण 'हिंदी पंधरवडा' साजरा करतो. हिंदी भाषिक देशात, शिक्षणापासून ते नोकरीपर्यंत इंग्रजीचेच वर्चस्व आहे. हिंदी मध्यमवर्गाच्या भाषेतून घसरून निम्न-उत्पन्न गटाची भाषा बनू लागली, पण आता या वर्गातील मुलेही इंग्रजी माध्यमात शिकत आहेत.

हे सर्व वाचताना, हिंदी भाषेला कसे वाचवावे, अशी चिंता निर्माण होते. याच चिंतेदरम्यान काही आकडेवारी, काही सत्ये अशी आहेत, जी सांगतात की हिंदीची ताकद कमी झालेली नाही. शिक्षणतज्ज्ञ याकडे कसेही पाहोत, पण बाजारपेठ हिंदीच्या या ताकदीला केवळ ओळखतच नाही, तर तिचा वापरही करत आहे.

हिंदी : संस्कृतीच्या पलीकडे, बाजारपेठेची ताकद

भारतात हिंदी आता केवळ संवादाची भाषा राहिलेली नाही, तर ती हळूहळू देशाची सर्वात प्रभावी आर्थिक आणि सांस्कृतिक शक्ती बनत आहे. ५३ कोटींहून अधिक मातृभाषा बोलणारे आणि ६५ कोटींहून अधिक लोकांकडून दुसरी किंवा तिसरी भाषा म्हणून वापरली जाणारी हिंदी, आज व्यवसाय, माध्यम आणि डिजिटल तंत्रज्ञानाची प्रमुख भाषा बनली आहे.

हिंदीचा प्रवास

उत्तर भारताच्या एका प्रादेशिक बोलीपासून सुरू होऊन, हिंदीने राष्ट्रीय ओळख मिळवली आणि आता डिजिटल युगात ती नवीन शिखरे गाठत आहे. तिची सर्वात मोठी ताकद म्हणजे जुळवून घेण्याची आणि स्वीकारण्याची क्षमता. यामुळेच सरकारी संस्था, कंपन्या आणि कन्टेन्ट क्रिएटर्स तिला प्राधान्य देत आहेत.

जाहिरात आणि माध्यमांची भूमिका

हिंदीच्या उदयामध्ये जाहिरात उद्योगाने निर्णायक भूमिका बजावली आहे. जेव्हा बहुराष्ट्रीय कंपन्या भारतीय बाजारपेठेत आल्या, तेव्हा त्यांना ग्राहकांशी त्यांच्याच भाषेत जोडले जाण्याची गरज समजली. “ठंडा मतलब कोका-कोला” सारख्या गाजलेल्या मोहिमेने हिंदीच्या सांस्कृतिक भावनेचा वापर केला आणि कोकला थेट ग्राहकांशी जोडले.

आज हिंदी माध्यम जाहिरातींचा सर्वात मोठा वाटा घेते. २०२४ मध्ये, एकूण ३४,००० कोटी रुपयांच्या टीव्ही जाहिरात खर्चापैकी ३३% हिस्सा हिंदी मनोरंजन चॅनेलला मिळाला, तर इंग्रजी चॅनेलला केवळ ३००-३५० कोटी रुपये मिळाले. हिंदी वृत्त आणि क्रीडा चॅनेलला मिळालेल्या जाहिरातींचा आकडा वेगळा आहे. मुद्रित माध्यमांमध्येही हिंदीचे वर्चस्व आहे - देशातील पहिल्या १० वृत्तपत्रांपैकी ६ हिंदी आहेत.

डिजिटल युगात हिंदी

डिजिटल क्रांतीने हिंदीला आणखी मजबूत केले आहे. अलीकडच्या वर्षांत, हिंदी कन्टेन्टच्या वापरात ९४% वाढ नोंदवली गेली. हिंदी बोलण्याची, ऐकण्याची आणि पाहण्याची प्रमुख भाषा आहे. गूगलवर ६५% लोक आता व्हॉईस सर्च करत आहेत. या आधारावर:

• गूगलने “प्रोजेक्ट वाणी” या उपक्रमाने हिंदी व्हॉईस रेकग्निशनला मजबूत केले.

• ॲमेझॉनवर हिंदी पुस्तकांची विक्री पाच वर्षांत २५% वाढली.

• यूट्यूब आणि इंस्टाग्रामवर हिंदी कन्टेन्ट क्रिएटर्स वेगाने उदयास आले.

ई-कॉमर्स, ऑनलाइन शिक्षण आणि सोशल मीडियावर हिंदी इंटरफेस आणि स्थानिकीकरण (localization) आता कंपन्यांची अनिवार्य रणनीती बनली आहे.

आव्हानेही कमी नाहीत

हिंदीच्या वाढत्या प्रभावाबरोबरच काही गंभीर आव्हानेही समोर आहेत. सर्वात मोठी चिंता म्हणजे तरुणांची लेखी हिंदीवरील पकड कमकुवत असणे. राजस्थानसारख्या राज्यांमध्ये इंग्रजी माध्यमाच्या सरकारी शाळांचा प्रयोग अयशस्वी ठरला, कारण शिक्षकही हिंदीतच अधिक सोयीस्कर होते. परिणामी, विद्यार्थी ना हिंदीत प्रवीण झाले, ना इंग्रजीत.

तांत्रिक अडथळेही आहेत - वेगवान इंटरनेट आणि हिंदी डिजिटल साधनांची कमतरता अजूनही ग्रामीण आणि मागासलेल्या भागांमध्ये जाणवते.

हिंदी बाजारपेठेची आर्थिक क्षमता

तरीही हिंदीची आर्थिक बाजारपेठ सतत विस्तारत आहे.

• ई-कॉमर्स कंपन्या आता उत्पादनांचे तपशील आणि सेवा सामग्री हिंदीत तयार करत आहेत.

• हिंदी इन्फ्लुएंसर्स आणि युट्यूबर्सनी लाखो दर्शकांना जोडले आहे, ज्यामुळे ब्रँड्सना नवीन व्यासपीठ मिळाले आहे.

• हिंदी पुस्तके आणि साहित्याची बाजारपेठही मजबूत होत आहे.

लक्षात घेण्यासारखी गोष्ट म्हणजे, ग्रामीण आणि निम-शहरी भागांतील हिंदी भाषिक ग्राहक आता डिजिटल माध्यमातून थेट जोडले जात आहेत आणि त्यांची खरेदी करण्याची शक्तीही सतत वाढत आहे.

भविष्याकडे वाटचाल

हिंदीसाठी संधी अपार आहेत. व्हॉईस-बेस्ड सर्च आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence) यांसारखी तंत्रज्ञाने तिला अधिक सुलभ बनवतील. तसेच, हिंदीबद्दलचा अभिमान आणि सांस्कृतिक जवळीक तिची लोकप्रियता आणखी मजबूत करेल.

तथापि, लेखनातील प्रवीणता आणि तांत्रिक अडथळे दूर केल्याशिवाय, हिंदी आपल्या पूर्ण क्षमतेपर्यंत पोहोचू शकणार नाही. शिक्षण धोरण आणि डिजिटल गुंतवणूक येथे महत्त्वाची भूमिका बजावतील.

तरीही एक गोष्ट स्पष्ट आहे - हिंदी केवळ साहित्य आणि संस्कृतीची भाषा राहिलेली नाही, तर ती भारताच्या आर्थिक प्रगतीची आणि डिजिटल भविष्याची भाषा बनली आहे. येत्या काही वर्षांत, हिंदी केवळ संवादाचे माध्यम नाही, तर विकासाचे सर्वात मोठे साधनही असेल.