डॉ. फिरदौस खान

हिंदी साहित्यात 'प्रयोगवाद' हा एक काव्य-आंदोलन होता. सच्चिदानंद हीरानंद वात्स्यायन 'अज्ञेय' यांना प्रयोगवादाचे प्रवर्तक मानले जाते, कारण १९४३ मध्ये त्यांच्या 'तार सप्तक' या पत्रिकेच्या प्रकाशनासोबतच याची सुरुवात झाली. हे आंदोलन १९५१ पर्यंत चालले. याला 'नवी कविता' म्हणूनही ओळखले जाते.

उल्लेखनीय आहे की, 'तार सप्तक'मध्ये सात कवी - सच्चिदानंद हीरानंद वात्स्यायन ‘अज्ञेय’, रामविलास शर्मा, गजानन माधव 'मुक्तिबोध', प्रभाकर माचवे, भारत भूषण अग्रवाल, गिरिजाकुमार माथुर आणि नेमिचंद्र जैन यांच्या रचनांचा समावेश होता. अज्ञेय यांनी ‘तार सप्तक’ सोबतच 'प्रतीक' या पत्रिकेच्या माध्यमातूनही या आंदोलनाला प्रोत्साहन दिले.

साहित्यात, विशेषतः कवितांमध्ये, नवीन प्रयोग, मनोभावना, अनुभव आणि विचारांना सर्वोच्च स्थान देणे, हा या आंदोलनाचा मुख्य उद्देश होता. जरी सुरुवातीच्या काळात हे आंदोलन प्रगतिवादाने प्रभावित होते, तरी आपल्या वैशिष्ट्यांमुळे त्याने स्वतंत्र ओळख निर्माण केली. अशा प्रकारे 'नवी कविता' अस्तित्वात आली आणि तिचा विकास झाला.

खरे तर, प्रयोगवाद ही केवळ एक काव्यशैली नव्हती, तर तो एक असा नवीन दृष्टिकोन होता, ज्याने कवितेला रूढींमधून बाहेर काढून एक मोकळे आकाश दिले. अशा प्रकारे, कविता पारंपरिक बंधनांमधून मुक्त होऊन मोकळेपणाने विहरू लागली.

प्रयोगवादामध्ये कवितेला नावीन्य देण्यासाठी नवीन प्रतीक, प्रतिमा आणि उपमांचा वापर केला गेला. यात व्यक्तिवादाला महत्त्व दिले गेले. व्यक्तीच्या खासगी भावना, तिचे सुख-दुःख आणि तिच्या अनुभवांना प्राधान्य दिले गेले. काव्यात भावुकतेपेक्षा चिंतन आणि विचारांना अधिक महत्त्व दिले गेले. इतकेच नाही, तर काव्यशैलीतही नवीन प्रयोग केले गेले. पारंपरिक छंद आणि रचना सोडून, नवीन शैली आणि लयीचा वापर करण्यात आला.

प्रयोगवादाचे एक प्रमुख वैशिष्ट्य हेही होते की, यात व्यक्तीच्या त्या दबलेल्या खासगी इच्छा आणि मनोवृत्तींना मोकळेपणाने व्यक्त केले गेले, ज्या समाजात कोणत्याही रूपात मान्य नव्हत्या.

सच्चिदानंद हीरानंद वात्स्यायन 'अज्ञेय'

सच्चिदानंद हीरानंद वात्स्यायन 'अज्ञेय' हे हिंदीतील सुप्रसिद्ध साहित्यिक होते. ते कवी, कथाकार, कादंबरीकार, निबंधकार आणि संपादक होते. त्यांनी १९४३ मध्ये सात कवींच्या कविता आणि त्यांची मनोगते घेऊन ‘तार सप्तक’चे संपादन करून एक इतिहास रचला. हिंदी साहित्यात याला प्रयोगवाद, प्रयोगशील कविता आणि नवी कविता म्हणून ओळखले जाते.

त्यांनी आपल्या रचनांमध्ये नवीन प्रतिमा, प्रतीक आणि उपमांचा वापर करून भाषेला प्रभावी बनवले. त्यांच्या प्रमुख रचनांमध्ये भग्नदूत, चिंता, इत्यलम, हरी घास पर क्षण भर, बावरा अहेरी, आंगन के पार द्वार आणि कादंबऱ्यांमध्ये शेखर: एक जीवनी, नदी के द्वीप व अपने अपने अजनबी यांचा समावेश आहे. उत्कृष्ट लेखनासाठी त्यांना साहित्य अकादमी पुरस्कार आणि ज्ञानपीठ पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.

डॉ. रामविलास शर्मा

डॉ. रामविलास शर्मा हे हिंदीतील सुप्रसिद्ध कवी, निबंधकार, समीक्षक, इतिहासकार आणि भाषातज्ञ होते. जरी त्यांनी फारशा कविता लिहिल्या नाहीत, तरी ते हिंदीतील प्रयोगवादी काव्य-आंदोलनाचे आधारस्तंभ होते. ‘तार सप्तक’मधील एका मनोगतात त्यांनी म्हटले होते, "कविता लिहिण्याकडे माझी आवड नेहमीच राहिली आहे, पण मी कमी लिहिले आहे. माझ्या बऱ्याच लेखांमध्ये साहित्यातील अशाश्वत सत्य आणि वाद-विवाद भरलेले आहेत. कवितेत मी शाश्वत सत्याचा शोध घेतला आहे, असे मी छातीवर हात ठेवून म्हणू शकत नाही."

शमशेर बहादुर सिंह

शमशेर बहादुर सिंह हे आधुनिक हिंदी कवितेतील प्रगतिशील कवी होते. त्यांनी हिंदी काव्यात रचनेचे नवीनतम प्रकार वापरले. त्यांना हिंदी काव्यात तेच स्थान प्राप्त आहे, जे इंग्रजी काव्यात कवी एझरा पाउंड यांना आहे. त्यांच्या प्रमुख कृतींमध्ये 'कुछ कविताएं', 'चुका भी हूं नहीं मैं', 'बात बोलेगी' यांचा समावेश आहे. त्यांना साहित्य अकादमी, मैथिली शरण गुप्त पुरस्कार आणि कबीर सन्मान इत्यादींनी पुरस्कृत करण्यात आले.

गजानन माधव 'मुक्तिबोध'

गजानन माधव 'मुक्तिबोध' हे सुप्रसिद्ध प्रगतिशील कवी, कथाकार, कादंबरीकार, निबंधकार आणि समीक्षक होते. दुर्दैवाने, त्यांच्या हयातीत त्यांना साहित्य जगात ते स्थान आणि सन्मान मिळाला नाही, ज्याचे ते हक्कदार होते. पण मृत्यूनंतर ते हिंदी साहित्य जगात प्रसिद्ध झाले. ते भाषेचे चित्रकार होते. त्यांच्या रचनांमध्ये चित्रात्मक वर्णन आढळते. त्यांच्या प्रमुख कृतींमध्ये 'अंधेरे में', 'काठ का सपना', 'ब्रह्मराक्षस', 'चाँद का मुँह टेढ़ा है' इत्यादींचा समावेश आहे.

प्रभाकर माचवे

प्रभाकर माचवे हे हिंदीतील सुप्रसिद्ध साहित्यिक होते. साहित्य अकादमीच्या स्थापनेपासून त्यांनी आपल्या शेवटच्या श्वासापर्यंत हिंदीच्या प्रचार-प्रसारासाठी महत्त्वपूर्ण कार्य केले. त्यांच्या प्रमुख कृतींमध्ये 'स्वप्न भंग', 'अनुक्षण' (कविता संग्रह), 'तेल की पकौड़ियां', 'खरगोश के सींग' (व्यंग्य संग्रह) यांशिवाय कादंबरी, निबंध, समालोचना इत्यादींचा समावेश आहे.

भारतभूषण अग्रवाल

भारतभूषण अग्रवाल हे हिंदीतील सुप्रसिद्ध कवी होते. त्यांनी मध्यमवर्गीय लोकांच्या संघर्षावर खूप लिहिले. त्यामुळे त्यांना 'नगरीय जीवनाचे प्रथम कवी' म्हटले गेले. त्यांच्या प्रमुख कृतींमध्ये 'छवि के बंधन', 'जागते रहो', 'ओ अप्रस्तुत मन', 'मुक्तिमार्ग', 'उतना वह सूरज है' इत्यादींचा समावेश आहे.

गिरिजाकुमार माथुर

गिरिजाकुमार माथुर हे हिंदीतील सुप्रसिद्ध कवी, कथाकार, नाटककार आणि समीक्षक होते. त्यांनी कवितेत नवीन प्रयोग केले. त्यांच्या मुख्य काव्यसंग्रहांमध्ये 'नाश और निर्माण', 'मंजीर', 'धूप के धान', 'शिलापंख चमकीले', 'मैं वक़्त के हूं सामने' तथा 'छाया मत छूना मन' इत्यादींचा समावेश आहे.

नेमिचंद्र जैन

नेमिचंद्र जैन हेही हिंदीतील सुप्रसिद्ध कवी, नाट्य-समीक्षक, पत्रकार आणि अनुवादक होते. त्यांच्या प्रमुख कृतींमध्ये 'अधूरे साक्षात्कार', 'रंगदर्शन', 'बदलते परिप्रेक्ष्य', 'भारतीय नाट्य-परंपरा' इत्यादींचा समावेश आहे. ते रंगमंचावरील त्रैमासिक 'नटरंग'चे संस्थापक संपादक होते. त्यांना पद्मश्री, संगीत नाटक अकादमीचा राष्ट्रीय सन्मान आणि दिल्ली हिंदी अकादमीच्या शलाका सन्मानाने सन्मानित करण्यात आले.

नरेश मेहता

हिंदीतील सुप्रसिद्ध कवी नरेश मेहता यांनीही आधुनिक कवितेला नवा आयाम दिला. त्यांची भाषा भावपूर्ण आणि प्रवाही आहे. त्यांच्या प्रमुख कृतींमध्ये 'अरण्या', 'उत्तर कथा', 'कितना अकेला आकाश', 'चैत्या', 'बोलने दो चीड़ को', 'यह पथ बन्धु था' इत्यादींचा समावेश आहे. त्यांना ज्ञानपीठ आणि साहित्य अकादमी पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.

धर्मवीर भारती

धर्मवीर भारती हेही आधुनिक हिंदी साहित्याचे प्रमुख कवी, कथाकार, कादंबरीकार, नाटककार आणि पत्रकार होते. त्यांची 'गुनाहों का देवता' आणि 'सूरज का सातवां घोड़ा' या कादंबऱ्या खूप लोकप्रिय आहेत. त्यांचे 'अंधा युग' हे नाटकही खूप प्रसिद्ध झाले. ते साप्ताहिक 'धर्मयुग'चे मुख्य संपादकही होते.

(लेखिका शायरा, कथाकार आणि पत्रकार आहेत)