प्रो. मेहर फातिमा हुसेन
जामिया मिल्लिया इस्लामिया या नॅककडून (NAAC) A++ मानांकन मिळालेल्या संस्थेने यावर्षात आपल्या स्थापनेची १०५ वर्षे पूर्ण केली आहेत. स्वातंत्र्य संग्रामाच्या काळात स्थापित झालेले हे विद्यापीठ आजही आपला राष्ट्रवादी इतिहास आणि प्रगतिशील, सर्वसमावेशक शिक्षणाच्या आदर्शांवर ठामपणे उभे आहे.
सुरुवातीपासूनच जामियाने सर्व प्रकारच्या वसाहतवादी वर्चस्वाला विरोध केला. स्वावलंबन, राष्ट्रभक्ती, सामुदायिक सहकार्य आणि स्वदेशी भावनेचे प्रतीक म्हणून ही संस्था उदयास आली. राष्ट्रीय आणि जागतिक जीवनातील सर्वोत्तम गुणांना आत्मसात करण्याचा या संस्थेचा प्रयत्न आहे.
विद्यापीठाने आधुनिक, वैज्ञानिक शिक्षण, ज्ञान आणि प्रशिक्षणाला चालना देण्यासाठी प्रशंसनीय कार्य केले आहे. त्याचबरोबर याची सांस्कृतिक चैतन्यता दरवर्षी आयोजित होणाऱ्या 'तालिमी मेळा'मध्ये दिसून येते. हा मेळा स्थापना दिवसाच्या समारंभाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
महात्मा गांधींच्या 'नयी तालीम' पद्धतीपासून प्रेरणा घेऊन जामिया आजही असे शैक्षणिक आणि सामाजिक प्रयत्न करते, जे चारित्र्य निर्माण आणि समुदाय विकासात सहायक ठरतात. येथे क्रेच, डे-केअर सेंटर, नर्सरी, शाळांपासून ते पदवी, पदव्युत्तर, पीएचडी, पोस्ट-डॉक्टोरल अध्ययन आणि संशोधनापर्यंत सर्व स्तरांवरील शिक्षण उपलब्ध आहे. या व्यापक रचनेमुळे देश-विदेशातील सर्व वयोगटातील विद्यार्थी आणि संशोधकांना येथे अध्ययनाची संधी मिळते.
जामियामध्ये दिले जाणारे शिक्षण केवळ रोजगार किंवा करिअरपुरते मर्यादित नाही; ते मानवी विकास, राष्ट्रनिर्माण आणि सामाजिक परिवर्तनाच्या आदर्शांनाही पुढे नेते. विद्यापीठ समान संधी आणि समावेशासाठी सतत प्रयत्नशील आहे. येथे वंचित समुदाय, मुस्लिम, महिला, दिव्यांग व्यक्ती आणि उत्कृष्ट खेळाडूंसाठी विशेष तरतुदी केल्या गेल्या आहेत, ज्यामुळे त्यांना मुख्य प्रवाहात आणता येईल.
जामियाच्या अंतर्गत सामाजिक विज्ञान, मानव्यशास्त्र, ईशान्येकडील राज्यांचा अभ्यास, परदेशी आणि भारतीय भाषा, महिला अभ्यास, इस्लामिक अभ्यास, मीडिया, विज्ञान, दंत आरोग्य, अभियांत्रिकी, तंत्रज्ञान, नॅनो-टेक्नॉलॉजी, एरोनॉटिक्स, कायदा, पर्यटन, धर्म, संस्कृती आणि आंतरराष्ट्रीय संबंध असे अनेक विषय समाविष्ट आहेत.
शैक्षणिक प्रामाणिकपणा आणि उत्कृष्टता कायम ठेवत जामिया समुदाय संलग्नता, आउटरीच कार्यक्रम आणि सामाजिक सहकार्याच्या माध्यमातून शिकण्याची प्रक्रिया 'करत करत शिकणे' (learning by doing) या स्वरूपात पुढे नेते. रेसिडेन्शियल कोचिंग अकादमी (RCA) येथे नागरी सेवा परीक्षेच्या तयारीसाठी विनामूल्य कोचिंग आणि वसतिगृह सुविधा देते, विशेषतः महिला उमेदवारांसाठी. अनेक वर्षांपासून RCA ने उत्कृष्ट निकाल दिले आहेत.
जामियाचे विद्यार्थी आणि संशोधक अनेक प्रकारच्या शिष्यवृत्ती आणि शुल्क माफी योजनांचा लाभ घेतात. यात डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम स्कॉलरशिप, मुशिरुल हसन डॉक्टोरल फेलोशिप, मेरिट-कम-मीन्स स्कॉलरशिप, तसेच राष्ट्रीय अनुसूचित जमाती उच्च शिक्षण शिष्यवृत्ती इत्यादींचा समावेश आहे.
विद्यापीठाच्या अनेक इमारती आणि संस्थांना डॉ. झाकिर हुसेन, सरोजिनी नायडू, बी अम्मा (अबादी बानो बेगम), डॉ. के.आर. नारायणन, नवाब मन्सूर अली खान पतौडी, अन्वर जमाल किडवई, मुन्शी प्रेमचंद, नोम चोम्स्की, एडवर्ड सईद यांसारख्या महान व्यक्तिमत्त्वांची नावे दिली आहेत. हे विद्यापीठाच्या लोकशाही आणि समानतावादी दृष्टिकोनाला दर्शवते. जामियाने राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय संस्थांसोबत अनेक सामंजस्य करार (MoUs) केले आहेत. यामुळे शिक्षण, संशोधन आणि ज्ञानाच्या जागतिक देवाणघेवाणीला बळ मिळाले आहे. येथील शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रम आणि विद्यार्थी-केंद्रित उपक्रम सतत संस्थात्मक सुधारणा आणि आधुनिक बदलांना प्रोत्साहित करतात.
२०२५ मध्ये जामिया आपला १०५ वा स्थापना दिवस साजरा करत असताना, ते पुन्हा एकदा आपल्या सर्वसमावेशक, शाश्वत आणि हरित शिक्षणाच्या संकल्पाचा पुनरुच्चार करत आहे. 'ग्रीन कॅम्पस' आणि 'प्लास्टिक-मुक्त' उपक्रम त्याच्या पर्यावरणीय वचनबद्धतेला दर्शवतात.
आपल्या समृद्ध ऐतिहासिक वारशाने आणि प्रगतिशील दृष्टीने जामिया मिल्लिया इस्लामियाने राष्ट्रनिर्माण, आधुनिक वैज्ञानिक शिक्षण आणि मानवी विकासाच्या क्षेत्रात जी भूमिका बजावली आहे, ती खरोखरच अद्वितीय आणि प्रेरणादायी आहे.
(लेखिका सरोजिनी नायडू महिला अध्ययन केंद्र, जामिया मिल्लिया इस्लामिया येथे कार्यरत आहेत.)
.jpg "प्रातिनिधिक चित्र")
