अतीर खान
स्वातंत्र्य भारताच्या राजकीय वाटाघाटीसाठी धर्मनिरपेक्षता ही संकल्पना आणली गेली. ४२ व्या घटनादुरुस्तीने त्याला भारताच्या संविधानात स्थान मिळालं. त्यावरून बरेच वादविवाद झाले आणि ते आजही सुरूच आहेत. भरीस भर म्हणजे ते वाद पूर्वीपेक्षा आता अधिक प्रासंगिक झाले आहेत.
भारतीय राज्यघटनेत धर्मनिरपेक्षतेचा विस्तार आवश्यक होता का, असा प्रश्न लोकांपुढे उभा राहतोय? या पक्षांच्या बाजूने बोलायचे झाल्यास असा युक्तिवाद दिला जातो की, भारत हा विविधतेने नटलेला देश आहे. त्यामुळे नागरिकांमध्ये समानता आणण्यासाठी हे कलम आवश्यक आहे. याउलट विरोधी पक्षाचे म्हणणे आहे की ते आपला उद्देश साध्य करण्यात अयशस्वी ठरले आहेत. याशिवाय विविध धर्मातील लोकांना समाविष्ट करून घेऊ शकले नाही. मात्र हजारो वर्षांपासून भारत हा धार्मिक एकोपा आणि सहिष्णुतेचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे.
भारतातील धर्मनिरपेक्षतेची आव्हाने
धर्मनिरपेक्षते या तत्वामुळे सहिष्णुतेला कायद्याचे कवच प्राप्त झाले. त्यामुळे याचे राजकीयकरण होऊ शकले नाही. त्यामुळे आपल्या नेत्यांनी मूळ संकल्पना बदलून धर्मनिरपेक्षते सारख्या तत्वांना आणून चूक केली का? असा प्रश्न उभा राहतो. भारत हे एकतेचे प्रतिक आहे. सोबतच यांची भौगोलिक स्थिती बघता इतर देशांतील लोकं येथे येतात.
उर्दू कवी अल्लामा इक्बाल, म्हणतात, भारताच्या मूळ गाभ्याला कोणीही शत्रू पक्ष हरवू शकलं नाही. वस्तुस्थिती अशी आहे की भारतीय लोक त्यांच्या दिवसाची सुरुवात धार्मिक विधीने करतात. असे असले तरीही प्राचीन काळापासून भारत हा विविध धर्मांना सामावून घेत आला.
त्यामुळेच संविधान सभेच्या चर्चेदरम्यान सर्वधर्म समभावाची चर्चा झाली. लोकांमध्ये बहुलतावादी मूल्यांची एक स्पष्ट समज होती. मात्र काही काळाने सर्वसमावेशकतेच्या मूळ संकल्पनेविरोधात धर्मनिरपेक्षता या पाश्चात्य संकल्पनेला वाव दिला.
यामागे कदाचित एक विचार असा होता की परदेशी कल्पना लोकांमध्ये अधिक स्वीकार्य असेल, त्यांच्यात आत्मविश्वास निर्माण करेल, शांतता पसरवण्यात अधिक प्रभावी ठरेल. गंमत म्हणजे, पाश्चिमात्य जगाकडून स्वीकारलेली ही संकल्पनेत भारतीय एकात्मतेचा अभाव आहे.
भारताच्या फाळणीच्या अनेक वाईट आठवणीआहेत. जातीय दंगली झाल्या. अशा परिस्थितीत, धर्मनिरपेक्षतेची ओळख करून देणे हा एक शहाणपणाचा निर्णय ठरेल. मात्र तरीही काही लोकांकडून ती एक चुक समजली जाते. या निर्णयाच्या विरोधात असणाऱ्यांनी मुघल राजा बहादूर शाह जफर यांच्या उर्दू दोह्याचा दाखला देत सद्य परिस्थितीचे वर्णन केले आहे, -ना खुदा ही मिल ना विसाल-ए-सनम ना इधर के हुए ना उधर के हुए (ना इकडचे ना तिकडचे)
इतिहास साक्षी आहे, पाश्चिमात्य जगात सार्वजनिक क्षेत्रात धर्माच्या खाजगीकरणाचा परिणाम म्हणून ‘धर्मनिरपेक्षता’ही संकल्पना उदयास आली. युरोप धार्मिकतेपासून दूर जाऊन सांसारिक गोष्टींकडे वाटचाल करत होता त्यावेळी ही संकल्पना प्रचलित झाली. तेव्हापासून, पाश्चात्य जगात धार्मिकता कमी होत चालली आहे. याच्या अगदी उलट भारतात धार्मिकता वाढत आहे. भारतीयांसाठी धर्म हा त्यांच्या सामाजिक आणि खाजगी जीवनात केंद्रस्थानी आहे.
हळूहळू एक गोष्ट समोर आली आहे, भारतीय लोकांची धार्मिकता आणि धर्मनिरपेक्षता यांत काही मतभेद आहेत. तुर्कस्तानच्या कमाल अतातुर्कने सेक्युलरीझमची पाश्च्यात संकल्पना स्वीकारली होती. मात्र गेल्या दोन दशकांत तुर्कस्तानने धर्मनिरपेक्षतेचे पाश्चात्य मॉडेल मोडीत काढले आहे. एर्दोगनच्या नेतृत्वाखाली ते इस्लामिकतेकडे वळले आहेत.
भारतातील सर्वोच्च न्यायालयाच्या न्यायमूर्तींनी असे निरीक्षण नोंदवले आहे की, धर्मनिरपेक्षता ही मूळ संकल्पना म्हणून भारतीय अनुभवात प्रतिरूपित केली जाऊ शकत नाही. ‘जगा आणि जगू द्या’ या परिभाषेत त्यांनी सेक्युलॅरिझमचे उत्तम वर्णन केले आहे . कारण ही रोज नव्याने उदयाला येणारी व्याख्या आहे, असेही ते म्हणाले.
भारतात धर्मनिरपेक्षतेसारखे तत्व यशस्वी होण्यासाठी हिंदू-मुस्लिम संबंधांचे बारकाईने निरीक्षण करून ते सुधारण्यासाठी प्रयत्न केले पाहिजे. विशेषत: फाळणीनंतर यांची नितांत आवश्यकता होती. मात्र याला कायम गृहित धरून याकडे दुर्लक्षून इतर गोष्टीना प्राधान्य दिले गेले. स्वातंत्र्यापूर्वीही भारतीयांनी धार्मिक संबंधांची पर्वा न करता त्यांच्या अस्मितेचे रक्षण करण्याचा निर्धार केला आहे.
ते करताना शिवाजी महाराजांचा आपल्या मुस्लिम सैनिकांवर अतूट विश्वास होता. त्याच्या सैन्यात ६० हजारांहून अधिक मुस्लिम सैनिक होते. विशेष म्हणजे त्यांच्याकडे लष्करातील प्रमुख पदे होती.
धार्मिकतेसोबत जगा आणि जगू द्या या तत्वाने लोकांना एकत्र बांधून ठेवले आहे. यात एक वस्तुस्थिती अशी आहे की, भारतात अनेक जाती धर्माची लोक राहतात त्यामुळे त्यामुळे राष्ट्राला धर्मापासून वेगळे करता येत नाही.
भारतात बहुसंख्य समाज हिंदू असल्याने धर्मनिरपेक्षतेचे तत्व राबवणे अवघड आहे. परिणामी, गरजेनुसार यात बदल झाले. अनुसूचित जाती/जमाती, मागास समुदाय, हिंदू मंदिर ट्रस्टच्या प्रशासनावर सरकारचे नियंत्रण आणि वैयक्तिक धार्मिक कायदे, आणि धर्म-आधारित अनुदाने ही तिची इतर काही वैशिष्ट्ये आहेत.
त्यामुळे धर्मनिरपेक्षतेची पाश्चात्य संकल्पना भारतात कधीच प्रत्यक्षात उतरली नाही. हे तत्व केवळ कागदावर राहिली आहे. पुढे काही दशकांनंतर काही अपवादांमुळे ही संकल्पना कमकुवत झाली आहे.
भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यापासून जवळपास प्रत्येक राजकीय पक्षाने जात आणि धर्माच्या नावावर मते मागण्यासाठी १९५१ च्या लोकप्रतिनिधी कायद्याचे उल्लंघन केले आहे. यासंबंधी निवडणूक आयोगाकडे हजारो तक्रारीही आल्या आहेत. लोकप्रतिनिधींनी राजकारणासाठी इफ्तार पार्ट्यांसह धार्मिक स्वरूपाच्या समारंभांना उपस्थित राहण्यास सुरुवात केली.
सोयीच्या राजकारणामुळे धर्मनिरपेक्षतेची व्याख्या करणे ही भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाची जबाबदारी बनली आहे. यूएस आणि इतर देशांतील न्यायालयांनी धर्मनिरपेक्षतेचे प्रमाण म्हणून ‘लेमन टेस्ट’ सारख्या चाचण्यांचा वापर केला आहे. मात्र भारतीय न्यायालये अद्याप त्याची व्याख्या शोधण्यासाठी धडपडत आहेत.
सध्या समाजात अशी परिस्थिती झाली आहे, जेव्हा एखादा हिंदू व्यक्ती तिच्या विश्वास आणि शश्रद्धेबद्दल बोलतो तेव्हा त्याला जातीयवादी म्हणून ओळखला जातो. याउलट जेव्हा तिच व्यक्ती हिंदूंमधील धार्मिक सहिष्णुता कमकुवत झाल्याबद्दल सांगतो त्यावेळी त्याच्याच समाजातील लोकांकडून त्याला हिणवले जाते.
त्याचप्रमाणे, एखादी मुस्लिम व्यक्ती जेव्हा आपली ओळख दाखवते, तेव्हा लोकांच्या नजरा त्याच्यावर खिळतात. यामुळे ती व्यक्तीही त्याच्या धर्माबद्दल जागरूक होते. ज्या क्षणी ती व्यक्ती त्यांच्या समाजातील प्रतिगामी प्रथांवर टीका करते, त्यावेळी त्याचे सह्धर्मीय त्याला वाळीत टाकतात.
बहादूरशाह जफरच्या कवितेने ही दुर्दशा पुन्हा उत्तम प्रकारे वर्णन केली आहे. ते म्हणतात – बात करनी मुझे मुश्कील कभी ऐसी तो ना थी (बोलणं ही कधीच एवढी अवघड गोष्ट नव्हती)
भारतीय समाजात धार्मिक श्रद्धेला दुय्यम स्थान नाही ही वस्तुस्थिती आहे. त्यामुळे धर्मनिरपेक्षतेवरील चर्चा निरर्थक ठरते. बहुतेक वेळा अशा चर्चचे रुपांतर आक्रमक वादात होते.
लोकशाही आणि धर्मनिरपेक्षता एकमेकांशी निगडीत बाबी आहेत. मात्र धर्मनिरपेक्षतेबद्दलच्या विरोधाभासी विचारांमुळे लोकशाही खऱ्या अर्थाने सर्व भारतीय समुदायांची प्रतिनिधी ठरू शकत नाही. त्यामुळे मनात एक विचार प्रज्वलित होतो की धर्मनिरपेक्षतेच्या आयात केलेल्या संकल्पनेपेक्षा ‘सर्वधर्म समभाव’ या धार्मिक समज आणि सहिष्णुतेच्या मूळ संकल्पनांवर अवलंबून राहणे अधिक चांगले असते.
एकम सद्विप्रह बहुधा वदन्ति अग्निम यमन मातरिश्वनमहुह म्हणजे सत्य एक आहे, लोक ते वेगळ्या पद्धतीने पाहतात, याचा उल्भालेख ऋग्रवेदात सापडतो. भारतात नेहमीच बहुलवादाची तरतूद केली गेली आहे. गुरु नानक, साई बाबा, कबीर आणि बुल्ले शाह यांसारख्या अध्यात्मिक प्रतिमांनी रचलेल्या पायामुळे भारताची सर्वसमावेशकता समृद्ध झाली.
श्रीरामांनी ‘सब नर कर ही परस्पर प्रीति’ (प्रत्येकाने एकमेकांबद्दल आदर बाळगला पाहिजे) असे म्हटले आहे. याचा संदर्भ राम चरित मानस या ग्रंथात सापडतो. भारतीय मुस्लिम कुराण या धर्मग्रंथाला पूजतात. यात ‘ला इक्राहा फिद्दीन’ (धर्मात कोणतीही सक्ती असू नये) असे म्हटले आहे. याच गुणविशेषामुळे मुघल शासक भारतीय संस्कृती कडे आकर्षित झाले.
भारतीय अध्यात्माबद्दलच्या त्यांच्या आकलनाचे दूरगामी परिणाम झाले. यातूनच एक विशिष्ट प्रकारच्या संस्कृतीचा जन्म झाला. दारा शिकोह हे त्याचेच एक उदाहरण आहे. प्राचीन भारतीय ग्रंथांच्या अनुवादातून जगाला हिंदू संस्कृतीची ओळख करून देण्यात त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. त्यांचे कार्य, मजमा-उल-बहारिन (दोन महासागरांचे एकत्रीकरण) हिंदू आणि इस्लाम धर्माचा समान पाया
राजकारण आणि धर्म यांच्यात वेगळेपणा ठेवण्याची गरज अकबरसारख्या सम्राटांना उत्तम प्रकारे समजली. सर्व भारतीय समुदायांना एकत्र आणण्याची त्यांची मनापासून इच्छा होती. बहुसंख्येच्या भारतीय संकल्पनांनी ते इतके मोहित झाले की त्यांनी दीन-ए-इलाही नावाचा एक आध्यात्मिक कार्यक्रम विकसित केला, ज्याला नंतर भारतीय इस्लामिक धर्मगुरूंनी विरोध केला. हे सर्व धर्मनिरपेक्षता भारतात येण्याच्या खूप आधी घडले.
अगदी शेवटचा मुघल सम्राट बहादूर शाह जफरही संमिश्र भारतीय संस्कृतीचा अवतार होता. भारतात जन्मलेल्या उर्दू भाषेत त्यांनी कविता लिहिल्या. मिर्झा गालिब हे त्यांचे शिक्षक होते.
द क्रॅक्स
मुघलांच्या कमकुवतपणाने भारतीय मुस्लिमांमध्ये वसाहतविरोधी भावनांना जन्म दिला आणि पॅन-इस्लामवाद चळवळीला चालना दिली. याचा प्रचार जमाल-अल-दीन-अल-अफगानी यांनी केला होता. त्याने मुस्लिम जमिनींवरील वसाहतींच्या ताब्याचा प्रतिकार करण्यासाठी मुस्लिमांमध्ये ऐक्य शोधले होते. यावेळी तुर्कांचे ओट्टोमन साम्राज्याला उतरती कळा लागली आणि पाश्चात्य सभ्यता त्यांच्या जमिनी ताब्यात घेत होती.
भारतात सर सय्यद अहमद यांच्यासारखे क्रांतिकारक आधुनिक शिक्षणाचे फायदे सांगण्यासाठी धडपडत होते. भारतीय मुस्लिमांना राष्ट्रवादीच्या गोटात आणण्यासाठी त्यांनी आपल्या कल्पनांना पारंपारिक इस्लामिक अभ्यासाशी जोडण्याचा प्रयत्न केला.
जेव्हा मुस्लिम वर्चस्व वसाहतविरोधी भावनांच्या धार्मिक उत्साहात उतरत होते, तेव्हा ब्रिटिशांनी भारतीयांसाठी एक नवीन कथा मांडली जी फूट पाडणारी होती.
ब्रिटीशांचे मुस्लिम वर्चस्व कमी करणे आणि त्यानंतर हिंदू धर्माचा उदय यामुळे भारतीय मुस्लिमांमध्ये असुरक्षितता निर्माण झाली. भारताच्या फाळणीनंतर अविश्वासाची भावना अधिक तीव्र झाली. सुभाषचंद्र बोस यांच्यासारखे नेते अधिक काळ टिकले असते तर ते ब्रिटिशांच्या फाळणी आणि राज्य करा धोरणाला आव्हान देऊन धार्मिक आधारावर भारताची फाळणी टाळू शकले असते. जनरल शाहनवाझ खान आणि आझाद हिंद फौजेतील इतर मुस्लिम नेते देशभक्तीच्या उत्साहात त्यांचे भागीदार होते.
नंतरच्या राजकीय नेत्यांनी मुस्लिमांमधील असुरक्षिततेची आणि बळीची भावना शांत करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी मुस्लिमांवर विशेष लक्ष वेधण्यास सुरुवात केली जी सौंदर्यप्रसाधने होती. यामुळे मुस्लिम तुष्टीकरण आणि भारतीय मुस्लिमांवर त्याचा घातक परिणाम याविषयी एक कथा निर्माण झाली.
याने हिंदू चेतनेला क्षीण केले आणि मुस्लिमांमध्ये पक्षपातीपणा आणि अन्यत्वाची भावना निर्माण केली. काही काळाने या कथनाची जागा भारतीय मुस्लिम समाजातील बळीच्या भावनेने घेतली.
महात्मा गांधींना खूप आधी हे समजले होते की भारतात लोक कोणत्याही किंमतीवर धर्माचे वर्णन करू शकत नाहीत आणि परस्पर सहअस्तित्व केवळ वास्तविक धार्मिक समज आणि सहिष्णुतेनेच येऊ शकते. ते एक आचरण करणारे हिंदू होते आणि त्यांचे शेवटचे शब्द हे राम होते आणि त्यांनी सर्वधर्म समभाव या संकल्पनेचे पालन केले. सर्वपल्ली राधाकृष्णन आणि मौलाना आझाद यांसारख्या इतर दिग्गजांप्रमाणे गांधींनी - नंतरचे मदरशात शिक्षण घेतले होते - भारतात उपभोगवादी पाश्चात्य धर्मनिरपेक्षतेचा अवलंब करण्याच्या धोक्यांबद्दल बोलले.
दुर्दैवाने, या सर्व गोष्टींकडे पाश्चात्य सुशिक्षित भारतीय उच्चभ्रू वर्गाने दुर्लक्ष केले. पाश्चात्य धर्मनिरपेक्षता स्वीकारण्याच्या त्यांच्या प्रकल्पाचा ट्रोजन हॉर्स म्हणून त्यांनी स्वतंत्र भारतातील धर्मनिरपेक्षता पाहिली. त्यांचा विकास आराखडा नैतिक आधारापासून वंचित होता आणि तो पूर्णपणे भौतिकवादी दृष्टीकोन होता.
द वे फॉरवर्ड
धर्मनिरपेक्षतेची संकल्पना लागू करताना केलेल्या तडजोडींच्या पार्श्वभूमीवर, भारतीय धर्म लोकांसाठी अधिक महत्त्वाचे बनत आहेत, जे त्यांच्या समवेतवादाचा गौरवशाली भूतकाळ विसरत आहेत. आज धर्मनिरपेक्षतेची डावी व्याख्या निरर्थक आहे, धर्मनिरपेक्षतेच्या शास्त्रीय व्याख्येला चिकटून राहणे – राज्य आणि चर्चमधील वेगळेपणा यापुढे कार्य करणार नाही.
धर्मनिरपेक्षतेचा प्रयोग यशस्वी झाला की अयशस्वी झाला हे येणारा काळच सांगू शकेल पण सध्या भारतीय लोक या प्रकल्पाबाबत खोलवर विचार करत आहेत, ज्याची ओळख पटण्यापलीकडे आहे.
भारतीयांची तरुण पिढी प्राचीन शहाणपणाकडे वळत नवीन ओळख निर्माण करत असताना, त्यांनी हे समजून घेतले पाहिजे की धर्मनिरपेक्षता म्हणजे तुष्टीकरण असू शकत नाही, बळीची भावना त्यांना कुठेही नेणार नाही. धर्मनिरपेक्षता धर्माशी संघर्ष करू शकत नाही. एकजिनसीपणा मिळवण्यासाठी प्रयत्न करणे हाही उपाय नाही. भारताला एक राष्ट्र म्हणून विविधता जपण्याचा आणि निवडणूक लोकशाही खऱ्या अर्थाने प्रातिनिधिक आहे हे सुनिश्चित करण्याचा मार्ग शोधला पाहिजे. धर्म किंवा धर्माच्या आधारे आपण देश कसा चालवायचा यावर बरेच काही अवलंबून असेल.
वेदांमधील एक श्लोक - तमसो मा ज्योतिर्गमय, ज्याचा अर्थ 'ज्ञानाद्वारे मला अंधारातून प्रकाशाकडे घेऊन जा' आणि रब्बी झिदनी इल्मा- कुराणच्या सुरा ताहा मधील दुआ, ज्याचा अर्थ 'परमेश्वरावर मला ज्ञान वाढवा' हे मार्गदर्शनासाठी आवाहन केले जाऊ शकते.
(अनुवाद: पूजा नायक)
-अतीर खान
.jpg "प्रातिनिधिक फोटो")
.jpg "प्रातिनिधिक फोटो")
.jpg "अभिषेक वर्मा आणि ज्योती सुरेखा वेन्नम")
.jpg "प्रातिनिधिक फोटो")
.jpg "प्रातिनिधिक चित्र")
.jpg "प्रातिनिधिक फोटो")