मलिक असगर हाशमी
राहुल गांधींचा राजकीय गदारोळ आणि डोनाल्ड ट्रम्प यांची बेताल वक्तव्ये यांच्या गोंधळात, खेळाच्या दोन मोठ्या बातम्यांकडे मात्र दुर्लक्ष झाले. या बातम्यांवर केवळ चर्चाच नव्हे, तर गंभीर विश्लेषणही व्हायला हवे होते. या बातम्या होत्या भारताच्या दोन विश्वविजेत्या खेळाडूंच्या - नीरज चोप्रा आणि निखत जरीन यांच्या नुकत्याच झालेल्या आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमधील अत्यंत निराशाजनक पराभवाच्या.
एकीकडे, टोकियोमध्ये आयोजित वर्ल्ड ॲथलेटिक्स चॅम्पियनशिपमध्ये नीरज चोप्रा आठव्या स्थानावर राहिला, तर दुसरीकडे निखत जरीन वर्ल्ड बॉक्सिंग चॅम्पियनशिपच्या उपांत्यपूर्व फेरीतच हरली. हे केवळ दोन पराभव नव्हते. उलट, कारकिर्दीच्या अशा टप्प्याचे हे संकेत होते, जिथून पुनरागमन करणे सोपे नसते आणि जिथून कोणत्याही खेळाडूचा "सर्वोत्तम काळ" संपताना दिसू लागतो. म्हणूनच, नीरजच्या पराभवानंतर अनेक मीडिया रिपोर्ट्सनी लिहिले - "एका युगाचा अंत झाला."
खरे तर, नीरजचा पराभव हा केवळ एका थ्रोमधील अपयश नव्हते, तर ती २०१८ पासून त्याने कायम ठेवलेल्या सातत्यपूर्ण कामगिरीला लागलेली खीळ होती. सलग ३३ स्पर्धा, प्रत्येक वेळी पदकासह पुनरागमन. पण टोकियो २०२५ मध्ये तो ८४.०३ मीटरच्या थ्रोसह आठव्या स्थानावर राहिला, जो त्याच्या सध्याच्या ९०.२३ मीटरच्या राष्ट्रीय विक्रमापेक्षा खूपच कमी होता. त्याचा रन-अप अस्थिर दिसत होता, ब्लॉकिंगमध्ये लय नव्हती आणि थ्रोमध्ये ती धार नव्हती, जी त्याला इतरांपेक्षा वेगळी ठरवत होती.
हा तोच नीरज आहे, ज्याने २०२० च्या टोकियो ऑलिम्पिकमध्ये भारताला ॲथलेटिक्समध्ये पहिले सुवर्णपदक मिळवून दिले होते आणि नंतर २०२४ च्या पॅरिस ऑलिम्पिकमध्ये रौप्यपदक जिंकूनही कमाल केली होती. पण यावेळी, जेव्हा तो पराभवानंतर स्टेडियममध्ये एकटा बसला होता, तेव्हा तो केवळ एका स्पर्धेतून बाहेर झालेला खेळाडू नव्हता, तर एक असे प्रतीक होता, ज्याचा आत्मविश्वास यावेळी त्याच्यासोबत नव्हता.
त्याने स्वतः कबूल केले की, टोकियोला रवाना होण्यापूर्वी प्रशिक्षणादरम्यान त्याला दुखापत झाली होती. ही दुखापत शॉटपुटच्या सरावादरम्यान झाली आणि असे असूनही त्याने खेळण्याचा निर्णय घेतला. जरी हा धाडसी निर्णय होता, तरी त्याने हेही उघड केले की, त्याची फिटनेस आता पूर्वीसारखी राहिलेली नाही.
दुसरीकडे, निखत जरीन हिचीही कहाणी काही वेगळी नाही. २०२२ आणि २०२३ मध्ये दोनदा विश्वविजेती राहिलेली निखत, यावेळी २०२५ च्या विश्व बॉक्सिंग चॅम्पियनशिपच्या उपांत्यपूर्व फेरीतच हरली. तिची प्रतिस्पर्धी होती तुर्कीची बुसे नाझ काकिरोग्लू - एक मजबूत प्रतिस्पर्धी. पण निखतसाठी हा पराभव केवळ एक तांत्रिक पराभव नव्हता, तर मानसिक आघाडीवरही एक ठहराव होता.
पॅरिस ऑलिम्पिक २०२४ मध्ये ती पहिल्याच फेरीत हरली होती आणि त्यानंतर मेनिस्कसच्या दुखापतीतून बरे होण्यासाठी तिला अनेक महिने लागले. तिने स्वतः म्हटले - "मला त्या जुन्या निखतला परत आणायचे आहे, जिच्यात जिंकण्याची भूक होती." हे विधान तिची मानसिक ताकद तर दर्शवते, पण बॉक्सिंगसारख्या खेळात, जिथे प्रत्येक सामना शरीराची परीक्षा घेतो, तिथे वारंवार दुखापत होणे ही एक मोठी चिंता बनते.
निखत आता २८ वर्षांची झाली आहे. बॉक्सिंगसारख्या खेळात, जिथे तरुण शरीर हीच सर्वात मोठी ताकद असते, तिथे हे वय निर्णायक ठरू शकते. तिची अलीकडील फॉर्म आणि फिटनेस पाहता, तिच्याकडे पुनरागमनाची संधी आहे, असे म्हणणे अवघड नाही, पण त्या मर्यादित आहेत आणि वेळ कमी आहे.
नीरज आणि निखत या दोघांनाही आंतरराष्ट्रीय प्रशिक्षक आणि आधुनिक सुविधांचा लाभ मिळाला आहे. त्यांनी जागतिक स्तरावर देशाचे नाव रोशन केले आहे. पण प्रश्न हा आहे - आपण अजूनही त्यांच्याकडून त्याच स्तरावरील कामगिरीची अपेक्षा करू शकतो का? की मग आपल्याला हे स्वीकारावे लागेल की, कदाचित त्यांच्या "पीक"चा काळ निघून गेला आहे?
भारतात खेळांबद्दल एक प्रवृत्ती राहिली आहे. जोपर्यंत खेळाडू जिंकत राहतात, तोपर्यंत त्यांना डोक्यावर घेतले जाते. पण जसेही ते हरतात, त्यांना विसरले जाते. हेच आज नीरज आणि निखत यांच्यासोबत होत आहे.
खरी चिंता ही आहे की, जेव्हा देशाला जागतिक स्तरावर गौरवान्वित करणारे खेळाडू हरतात, तेव्हा त्यांचा पराभव केवळ वैयक्तिक नसतो - तो संपूर्ण क्रीडा व्यवस्थेचे अपयश उघड करतो. आपण केवळ ऑलिम्पिकमध्ये पदके मोजण्यापुरतेच मर्यादित राहणार आहोत का? की मग खेळाडूंना सतत सहकार्य आणि संरचना देऊन त्यांना दीर्घकाळ टिकवून ठेवण्याच्या दिशेने काम करणार आहोत?
आता जेव्हा लॉस एंजेलिस ऑलिम्पिक २०२८ केवळ तीन वर्षे दूर आहे, तेव्हा नीरज आणि निखतसारखे दिग्गज स्वतःला कसे तयार करतात, हे पाहणे महत्त्वाचे ठरेल. ते पुन्हा पुनरागमनाच्या मार्गावर निघतील, की हे शेवटचे वळण होते?
नीरजकडे अजूनही ताकद आहे, पण त्याला आता आपल्या शरीरासोबतच तंत्रज्ञानावरही बारकाईने काम करावे लागेल. त्याला प्रत्येक स्पर्धेत नाही, तर निवडक स्पर्धांमध्ये भाग घेऊन लांब पल्ल्याचा घोडा बनावे लागेल. तर निखतला दुखापतीपासून बचाव आणि रिकव्हरीवर अधिक लक्ष देण्याची आणि आपल्या अनुभवाला शस्त्र बनवून स्वतःला पुन्हा सिद्ध करण्याची गरज आहे.
पुनरागमनाचा मार्ग सोपा नसतो. तो केवळ सोशल मीडिया पोस्ट, मुलाखती आणि "मी पुन्हा येईन" यांसारख्या भावनिक विधानांनी निश्चित होत नाही. त्यासाठी असाधारण वचनबद्धता, वैज्ञानिक प्रशिक्षण आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे - एका सुदृढ सपोर्ट सिस्टमची गरज असते. भारताची क्रीडा व्यवस्था आता इतकी परिपक्व झाली आहे का, की ती आपल्या स्टार खेळाडूंना दुसरी खेळी खेळण्याची संधी देऊ शकेल?
हा प्रश्न केवळ नीरज आणि निखतचा नाही - हा संपूर्ण देशाच्या क्रीडा भविष्याचा आहे. जर आज आपण आपल्या स्टार खेळाडूंच्या घसरत्या कामगिरीवर मौन बाळगले, तर उद्या नवीन खेळाडूंसाठी कोणतेही उदाहरण उरणार नाही. आणि तेव्हा कदाचित कोणी नीरज चोप्रा किंवा निखत जरीन बनण्याचे धाडसही करणार नाही.
शेवटी प्रश्न हाच आहे - आपण या दोन चॅम्पियन्सकडून पुन्हा चमत्काराची अपेक्षा करू शकतो का? कदाचित हो, पण केवळ अपेक्षा पुरेशी नाही. आता वेळ आहे कठोर सत्यांना सामोरे जाण्याची आणि तटस्थ विश्लेषणातून मार्ग निश्चित करण्याची. एक पर्व संपले आहे - आता एकतर नवे पर्व सुरू होईल, किंवा मग ते इतिहासाच्या पुस्तकातच जपून ठेवले जाईल.
(लेखक 'आवाज द व्हॉइस हिंदी'चे संपादक आहेत.)
