मलिक असगर हाशमी
देशात सध्या पूर, पाऊस, भूस्खलन आणि ढगफुटी यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तींची चर्चा आहे. वृत्तपत्रे आणि न्यूज चॅनेल्सच्या बातम्या याच घटनांनी भरलेल्या आहेत. पण या गदारोळातून एक अशी बातमी आली आहे, जिने भारताची मान अभिमानाने उंचावली आहे. ही बातमी कोणत्याही राजकीय सौद्याची, आर्थिक कामगिरीची किंवा क्रीडा जगतातील विजयाची नाही, तर एका महिलेची वचनबद्धता, तिचा संकल्प आणि शिक्षणाच्या माध्यमातून समाज बदलण्याच्या तिच्या सामर्थ्याशी संबंधित आहे. ही कहाणी आहे सफिना हुसेन यांची, ज्यांनी आपली संस्था 'एज्युकेट गर्ल्स'ला त्या उंचीवर पोहोचवले, जिथे आज ती आशियातील सर्वोच्च नागरी सन्मान - 'रॅमन मॅगसेसे पुरस्कार' मिळवणारी भारतातील पहिली ना-नफा तत्त्वावर चालणारी संस्था बनली आहे.
दिल्लीत जन्मलेल्या ५४ वर्षीय सफिना हुसेन यांचा प्रवास अत्यंत रंजक आहे. लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समधून शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर, त्यांच्यासमोर अमेरिका आणि युरोपमध्ये शानदार करिअर घडवण्याच्या अनेक संधी होत्या. पण त्यांनी या सर्वांना सोडून भारतात परतण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी ठरवले की, त्या त्या पिढीसाठी काम करतील, जिला सर्वाधिक दुर्लक्षित केले जाते - म्हणजेच ग्रामीण भागातील त्या मुली, ज्या अजूनही शिक्षणापासून दूर आहेत.
सफिना यांचे जीवन सुरुवातीपासूनच सामाजिक कार्याशी जोडलेले होते. त्यांनी दक्षिण अमेरिका, आफ्रिका आणि आशियातील वंचित भागांमध्ये काम केले आणि तेथील समस्या जवळून समजून घेतल्या. पण जेव्हा त्या भारतात परतल्या, तेव्हा त्यांना जाणवले की त्यांच्या स्वतःच्या देशातही मुलींच्या शिक्षणाची स्थिती चिंताजनक आहे. याच जाणिवेने त्यांना २००७ मध्ये मुंबईतून 'एज्युकेट गर्ल्स'ची सुरुवात करण्यास प्रेरित केले.
सुरुवातीला हा एक छोटासा प्रयोग होता, जो राजस्थानच्या जालौर जिल्ह्यापुरता आणि त्याच्या आसपासच्या गावांपुरता मर्यादित होता. सफिना यांनी ओळखले की, शिक्षण म्हणजे केवळ हातात पुस्तक देणे नव्हे, तर समाजाची विचारसरणी आणि परंपरा बदलण्याचे काम आहे.
त्यांनी पाहिले की, गरिबी, पितृसत्ताक विचार आणि सामाजिक दबावांमुळे मुलींना शाळेत पाठवणे हे कुटुंबांसाठी सर्वात कमी प्राधान्याचे काम आहे. त्यांनी गावोगावी जाऊन लोकांना समजावले, समुदायांना जोडले आणि हा विश्वास दिला की मुलींचे शिक्षण संपूर्ण समाज बदलू शकते. हळूहळू, हा उपक्रम एका आंदोलनात बदलला.
आज 'एज्युकेट गर्ल्स' ३०,००० हून अधिक गावांमध्ये काम करत आहे आणि २० लाखांहून अधिक मुलींचे आयुष्य बदलले आहे. या संस्थेने आतापर्यंत ११ लाखांपेक्षा जास्त मुलींची शाळेत नोंदणी केली आहे आणि १.५५ कोटींहून अधिक लोकांना सकारात्मकरीत्या प्रभावित केले आहे. हे काम पुढे नेण्यासाठी, सफिना यांनी 'टीम बालिका'ची स्थापना केली, ज्यात स्थानिक तरुण स्वयंसेवक गावोगावी जाऊन शाळेत न जाणाऱ्या मुलींना शोधतात आणि त्यांना शिक्षणासाठी प्रेरित करतात.
या संस्थेच्या सर्वात मोठ्या कामगिरीपैकी एक म्हणजे २०१५ मधील नावीन्यपूर्ण प्रयोग, जेव्हा तिने शिक्षण क्षेत्रात जगातील पहिला 'डेव्हलपमेंट इम्पॅक्ट बॉन्ड' लॉन्च केला. या अनोख्या मॉडेलने आर्थिक मदतीला थेट मोजता येण्याजोग्या परिणामांशी जोडले. याचा परिणाम असा झाला की, संस्थेने आपली नोंदणी आणि शिक्षण दोन्ही उद्दिष्टे ओलांडली.
कोविड-१९ महामारीच्या काळात, जेव्हा संपूर्ण देशात भीती आणि असुरक्षिततेचे वातावरण होते, तेव्हाही 'एज्युकेट गर्ल्स' आशेचा किरण बनून राहिली. ग्रामीण भागातील लाखो कुटुंबांपर्यंत रेशन आणि स्वच्छता किट पोहोचवण्यापासून ते शिक्षण रुळावर ठेवण्यासाठी 'कॅम्प विद्या'सारखे उपक्रम सुरू करण्यापर्यंत, या संस्थेने दाखवून दिले की संकटाच्या काळातही मुलींचे शिक्षण थांबवता येत नाही.
या पुरस्काराच्या घोषणेनंतर सफिना हुसेन यांनी सांगितले की, "रॅमन मॅगसेसे पुरस्कार मिळवणारी पहिली भारतीय ना-नफा संस्था बनणे, हे केवळ 'एज्युकेट गर्ल्स'साठीच नव्हे, तर संपूर्ण देशासाठी एक ऐतिहासिक क्षण आहे. ही ओळख भारतातील मुलींच्या शिक्षणासाठीच्या जन-आंदोलनाला जागतिक स्तरावर पोहोचवते."
सफिना यांचे वैयक्तिक आयुष्यही तितकेच चर्चित राहिले आहे. त्या दिवंगत अभिनेते युसूफ हुसेन यांच्या कन्या आहेत. त्यांनी प्रसिद्ध चित्रपट दिग्दर्शक हंसल मेहता यांच्यासोबत १७ वर्षे लिव्ह-इनमध्ये राहिल्यानंतर २०२२ मध्ये विवाह केला. त्यांना किमाया आणि रेहाना या दोन मुली आहेत. हंसल मेहता यांनी नेहमीच सफिना यांच्या सामाजिक कार्याला पाठिंबा दिला आहे.
'रॅमन मॅगसेसे अवॉर्ड फाउंडेशन'ने आपल्या निवेदनात म्हटले आहे की, 'एज्युकेट गर्ल्स'ला हा सन्मान मुली आणि युवतींच्या शिक्षणाच्या माध्यमातून सांस्कृतिक रूढीवादाला तोडण्यासाठी आणि त्यांना आपली पूर्ण मानवी क्षमता साध्य करण्याची संधी देण्यासाठी देण्यात आला आहे.
'एज्युकेट गर्ल्स'च्या सीईओ गायत्री नायर लोबो म्हणतात की, "शिक्षण हे विकासाच्या सर्वात मोठ्या साधनांपैकी एक आहे आणि तो प्रत्येक मुलीचा मूलभूत अधिकार आहे."
येत्या काही वर्षांत, सफिना आणि त्यांच्या संस्थेचे लक्ष्य एक कोटींहून अधिक मुलींपर्यंत पोहोचणे आणि हे आंदोलन भारताच्या पलीकडे जगाच्या इतर भागांत पसरवणे हे आहे. सफिना यांचा विश्वास आहे की, जेव्हा प्रत्येक मुलीला शिक्षणाची संधी मिळेल, तेव्हाच खरी समानता शक्य होईल.
.jpg "प्रतिनिधिक चित्र")