दिवाळी! दिव्यांचा सण, प्रकाशाचा उत्सव आणि वाईटावर चांगल्याच्या विजयाचे प्रतीक. संपूर्ण भारत या काळात दिव्यांच्या रोषणाईने उजळून निघतो, पण या प्रकाशामागे दडलेल्या कथा, परंपरा आणि श्रद्धा प्रत्येक राज्यात, प्रत्येक समाजात वेगवेगळ्या आहेत. फटाक्यांचा आवाज आणि मिठाईचा गोडवा सगळीकडे सारखा असला तरी, दिवाळी साजरी करण्याची पद्धत भारताच्या समृद्ध सांस्कृतिक विविधतेचे दर्शन घडवते. चला, या विविध रंगांचा शोध घेऊया.
उत्तर भारत: रामाच्या स्वागताचा उत्सव
उत्तर भारतात, विशेषतः उत्तर प्रदेश, पंजाब, हरियाणा आणि दिल्लीत, दिवाळीचा संबंध थेट प्रभू श्रीरामाच्या १४ वर्षांच्या वनवासातून अयोध्येत परतण्याशी जोडला जातो. रावणाचा वध करून, सीतेसह परतणाऱ्या रामाच्या स्वागतासाठी अयोध्यावासियांनी तुपाचे दिवे लावून संपूर्ण नगरी उजळवून टाकली होती, तीच परंपरा आजही पाळली जाते. येथे दिवाळी पाच दिवस साजरी होते, ज्याची सुरुवात धनत्रयोदशीने होते आणि शेवट भाऊबीजेने होतो. लक्ष्मी-गणेश पूजन हा या उत्सवाचा केंद्रबिंदू असतो. अयोध्येतील 'दीपोत्सव' आणि वाराणसीतील 'देव दिवाळी' हे येथील उत्सवाचे भव्य रूप दर्शवतात.
पूर्व भारत: शक्तीच्या उपासनेची दिवाळी
उत्तरेकडून पूर्वेकडे, विशेषतः पश्चिम बंगाल, ओडिशा आणि आसाममध्ये गेल्यास, दिवाळीचे स्वरूप पूर्णपणे बदलते. येथे दिवाळीचा संबंध रामाशी नसून, देवी कालीशी आहे. या दिवशी 'काली पूजा' किंवा 'श्यामा पूजा' मोठ्या उत्साहात साजरी केली जाते. राक्षसांचा संहार करणाऱ्या माँ कालीच्या रौद्र पण दयाळू रूपाची या दिवशी पूजा केली जाते. रात्रीच्या वेळी होणारी ही पूजा, पंडाल आणि घराघरांतून केली जाते. ओडिशामध्ये या दिवशी पूर्वजांना बोलावून त्यांना स्वर्गारोहणासाठी मार्ग दाखवण्यासाठी 'बडा बडुआ डाका' नावाची एक अनोखी परंपरा पाळली जाते.
पश्चिम भारत: समृद्धी आणि नव्या वर्षाचा आरंभ
महाराष्ट्रामध्ये दिवाळी वसुबारसपासून सुरू होऊन भाऊबीजेपर्यंत साजरी केली जाते, ज्यात प्रत्येक दिवसाचे वेगळे महत्त्व आहे. तर गुजरातमध्ये दिवाळी ही केवळ समृद्धीची पूजा नाही, तर नवीन वर्षाची सुरुवात, म्हणजेच 'बेस्तु वरस' आहे. व्यापारी बांधवांसाठी हा दिवस अत्यंत महत्त्वाचा असतो. ते आपल्या हिशोबाच्या वह्यांची 'चोपडा पूजा' करतात आणि नव्या आर्थिक वर्षाची सुरुवात करतात. घराघरांत रांगोळ्या आणि दिव्यांची आरास करून समृद्धीचे स्वागत केले जाते.
दक्षिण भारत: नरकासुराच्या वधाचा जल्लोष
दक्षिण भारतात दिवाळीचा मुख्य दिवस 'नरक चतुर्दशी' हा असतो. येथे दिवाळी भगवान श्रीकृष्णाने नरकासुर या राक्षसाचा वध केल्याच्या आनंदात साजरी केली जाते. तामिळनाडूमध्ये याला 'दीपावली' म्हणतात आणि या दिवशी पहाटे लवकर उठून तेल लावून स्नान (अभ्यंगस्नान) करण्याची परंपरा आहे. हे स्नान गंगेत स्नान करण्याइतकेच पवित्र मानले जाते. या दिवशी नवीन कपडे परिधान करून, फटाके फोडून आणि मिठाई वाटून आनंद साजरा केला जातो. येथे लक्ष्मीपूजनापेक्षा नरक चतुर्दशीला अधिक महत्त्व दिले जाते.
शीख धर्मात - 'बंदी छोर दिवस'
शीख बांधवांसाठी दिवाळीचा दिवस हा 'बंदी छोर दिवस' म्हणून ओळखला जातो. याच दिवशी, मुघल सम्राट जहांगीरने ग्वाल्हेरच्या किल्ल्यातून शिखांचे सहावे गुरू, गुरू हरगोबिंद साहिब यांची ५२ हिंदू राजांसह सुटका केली होती. त्यामुळे, हा दिवस त्यांच्यासाठी स्वातंत्र्याचा आणि मुक्तीचा उत्सव आहे. या दिवशी अमृतसर येथील सुवर्ण मंदिर दिव्यांनी आणि रोषणाईने उजळून निघते आणि 'नगर कीर्तन' काढले जाते.
जैन धर्मात - महावीरांच्या निर्वाणाचा दिवस
जैन धर्मासाठीही दिवाळीचा दिवस अत्यंत पवित्र आहे. याच दिवशी, भगवान महावीरांना निर्वाण (मोक्ष) प्राप्त झाले होते. त्यामुळे, जैन बांधव हा दिवस भगवान महावीरांच्या ज्ञानाचा प्रकाश म्हणून साजरा करतात. ते दिवे लावतात, पण त्यांचा उत्सव फटाक्यांशिवाय, अधिक शांततेचा आणि ध्यानाचा असतो. या दिवशी ते जिनालयांमध्ये (मंदिरांमध्ये) जाऊन प्रार्थना करतात.
थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, कहाणी रामाची असो वा कृष्णाची, पूजा कालीची असो वा लक्ष्मीची, किंवा दिवस मुक्तीचा असो वा निर्वाणाचा, या सर्वांचा मूळ संदेश एकच आहे - अंधारावर प्रकाशाचा विजय, असत्यावर सत्याचा विजय आणि निराशेवर आशेचा विजय! दिवाळीचे हे विविध रंगच भारताच्या 'विविधतेतील एकते'चे खरे प्रतीक आहेत.
'आवाज मराठी'वर प्रसिद्ध होणारे लेखन, व्हिडिओज आणि उपक्रम यांविषयीचे अपडेट्स मिळवण्यासाठी या लिंक्सवर क्लिक करा -
