१९९० च्या दशकात सोव्हिएत युनियनच्या विघटनानंतर रशिया अत्यंत कठीण काळातून जात होता. एकीकडे अर्थव्यवस्था कोसळली होती, तर दुसरीकडे 'चेचेन्या'सारख्या मुस्लिमबहुल प्रांतात फुटीरतावाद आणि इस्लामिक मूलतत्ववादाचा आगडोंब उसळला होता. रशियाचे तुकडे होतील की काय, अशी भीती निर्माण झाली होती.

मात्र, १९९९ मध्ये व्लादिमीर पुतिन सत्तेत आले आणि त्यांनी रशियाचे चित्रच पालटले. त्यांनी दहशतवादाला चिरडण्यासाठी लष्करी बळाचा वापर केला, पण त्याच वेळी मुस्लिम समाजाला मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी एक अत्यंत हुशारीची रणनीती वापरली. आज रशियात इस्लाम हा दुसरा सर्वात मोठा धर्म आहे आणि पुतिन हे मुस्लिम जगात एक लोकप्रिय नेते मानले जातात. हा बदल कसा घडला?

१. चेचेन्या मॉडेल: शत्रूचे मित्र बनवणे

पुतिन यांच्या रणनीतीचा पहिला आणि सर्वात मोठा विजय म्हणजे 'चेचेन्या'. सुरुवातीला रशियन सैन्याने चेचेन बंडखोरांशी दोन रक्तरंजित युद्धे लढली. पण पुतिन यांनी ओळखले की केवळ गोळ्यांनी हा प्रश्न सुटणार नाही.

त्यांनी चेचेन्यातील प्रमुख धार्मिक नेते अखमद कादिरोव्ह (जे आधी रशियाच्या विरोधात होते) यांना आपल्या बाजूने वळवले. पुतिन यांनी त्यांना चेचेन्याची सत्ता दिली आणि 'वहाबी' (कट्टरतावादी) विचारसरणीला रोखण्यासाठी स्थानिक 'सुफी' परंपरेला पाठिंबा दिला.

अखमद कादिरोव्ह यांच्या हत्येनंतर त्यांचा मुलगा रमजान कादिरोव्ह यांच्याकडे सत्ता आली. पुतिन यांनी चेचेन्याच्या पुनर्बांधणीसाठी अब्जावधी रुबल्सचा निधी दिला. आज ग्रोजनी (चेचेन्याची राजधानी) हे एक अत्याधुनिक शहर असून तिथे युरोपातील सर्वात मोठ्या मशिदींपैकी एक आहे. या बदल्यात कादिरोव्ह यांनी पुतिन यांच्याशी संपूर्ण निष्ठा राखली आहे. आज चेचेन मुस्लिम सैनिक युक्रेन युद्धात रशियाच्या बाजूने लढत आहेत.

२. 'पारंपरिक इस्लाम' विरुद्ध 'परकीय कट्टरतावाद'

पुतिन यांनी रशियातील मुस्लिमांना हे पटवून दिले की, त्यांचा लढा इस्लामशी नाही, तर बाहेरून आलेल्या (विशेषतः अरब आणि पाश्चात्य) कट्टरतावादी विचारसरणीशी आहे.

• स्थानिक इस्लामला बळ: रशियातील तातारस्तान आणि बाश्कोर्तोस्तान यांसारख्या मुस्लिमबहुल भागात शतकानुशतके चालत आलेला इस्लाम हा सहिष्णू आणि रशियन संस्कृतीशी जुळवून घेणारा आहे. पुतिन यांनी या 'पारंपरिक रशियन इस्लाम'ला (Traditional Russian Islam) राज्यसंस्थेचा पाठिंबा दिला.

• शिक्षण संस्था: कट्टरतावादी विचार रोखण्यासाठी पुतिन यांनी रशियातच उच्च इस्लामिक शिक्षण संस्था उभारण्यावर भर दिला. २०१७ मध्ये त्यांनी 'बोलगार इस्लामिक अकादमी'चे (Bolgar Islamic Academy) उद्घाटन केले, जेणेकरून रशियन मुस्लिमांना शिक्षणासाठी परदेशात जावे लागू नये, जिथे त्यांचे ब्रेनवॉशिंग होण्याची शक्यता असते.

३. कुराणाचा सन्मान आणि कायदे

पुतिन यांनी मुस्लिम समाजाच्या धार्मिक भावनांचा आदर करून त्यांची मने जिंकली आहेत.

• कुराण जाळण्यावर बंदी: पाश्चात्य देशांमध्ये (उदा. स्वीडन) अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या नावाखाली कुराण जाळले जाते, तेव्हा पुतिन यांनी रशियात अशा कृत्यांना कठोर गुन्हा ठरवले आहे.

• धार्मिक आदर: अलिकडेच पुतिन यांनी चेचेन्या दौऱ्यात कुराणाचे चुंबन घेतले होते. तसेच, त्यांनी अनेकदा भाषणांमध्ये कुराणातील वचनांचा उल्लेख केला आहे.

• मॉस्को कॅथेड्रल मशीद: २०१५ मध्ये पुतिन यांनी मॉस्कोमध्ये एका भव्य कॅथेड्रल मशिदीचे उद्घाटन केले. त्यावेळी त्यांनी म्हटले होते की, "इस्लाम हा रशियाच्या आध्यात्मिक जीवनाचा आणि संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे."

४. 'कौटुंबिक मूल्ये' आणि पश्चिमेचा विरोध

पुतिन यांनी रशियन ऑर्थोडॉक्स चर्च आणि रशियन मुस्लिम समाज यांना एका समान धाग्याने बांधले आहे, तो म्हणजे - 'पारंपरिक कौटुंबिक मूल्ये'.

पुतिन यांचा पाश्चिमात्य उदारमतवाद, विशेषतः LGBTQ+ अधिकारांना असलेला विरोध, हा रशियन मुस्लिमांना खूप भावतो. "पाश्चिमात्य संस्कृती आपली मुले आणि कुटुंब व्यवस्था बिघडवत आहे," हा पुतिन यांचा नॅरेटिव्ह (Narrative) ख्रिश्चन आणि मुस्लिम दोघांनाही मान्य आहे. त्यामुळे हे दोन्ही समुदाय पुतिन यांच्या नेतृत्वाखाली एकत्र आले आहेत.

सद्यस्थिती: रशियातील मुस्लिमांचे स्थान

आज रशियाची लोकसंख्या सुमारे १४.५ कोटी आहे, त्यापैकी सुमारे २.५ कोटी (जवळपास १५-२०%) मुस्लिम आहेत. रशियात ८,००० हून अधिक मशिदी आहेत.

• राजकीय प्रतिनिधित्व: रशियन सरकारमध्ये आणि प्रशासनात मुस्लिमांना महत्त्वाचे स्थान आहे.

• आव्हाने: असे असले तरी, रशियात सर्व काही आलबेल नाही. मार्च २०२४ मध्ये मॉस्कोच्या 'क्रोकस सिटी हॉल'वर झालेला दहशतवादी हल्ला (जो ISIS-K ने केला होता) ही एक धोक्याची घंटा होती. या हल्ल्यात मध्य आशियाई (ताजिक) स्थलांतरितांचा हात होता. यामुळे रशियात स्थलांतरित मुस्लिमांच्या विरोधात संताप वाढला आहे. मात्र, पुतिन यांनी अत्यंत सावधगिरीने याला 'धार्मिक रंग' न देता, 'परकीय शक्तींचे कारस्थान' असे संबोधले, जेणेकरून रशियातील स्थानिक मुस्लिमांशी असलेले संबंध बिघडू नयेत.

व्लादिमीर पुतिन यांनी हे सिद्ध केले आहे की, मुस्लिम लोकसंख्येशी संघर्ष करण्याऐवजी त्यांना राष्ट्रवादाच्या प्रवाहात सामील करून घेणे अधिक फायदेशीर आहे. त्यांनी कट्टरतावाद्यांना संपवले, पण सामान्य मुस्लिमांना धर्माचे स्वातंत्र्य आणि सन्मान दिला. रशियाचे हे मॉडेल जगासाठी एक अभ्यासाचा विषय ठरले आहे.