डॉ. जफर डारिक कासमी

दयाळूपणा हा मानवी स्वभावातील सर्वात सुंदर गुणांपैकी एक आहे. जेव्हा आपण एखाद्याला दुःखात किंवा गरजू पाहतो, तेव्हा आपल्या मनात एक भावना जागी होते. हीच भावना आपल्याला त्या व्यक्तीला आधार द्यायला आणि मदत करायला पुढे नेते.

खरं तर, दयाळूपणा हाच माणुसकीचा पाया आहे. माणसाची खरी किंमत त्याच्या संपत्तीत किंवा ज्ञानात नसते, तर ती त्याच्या मृदू हृदयात आणि इतरांविषयीच्या कळवळ्यात असते.

इस्लाममध्ये दयाळूपणा हा केवळ एक नैतिक गुण नाही; तो तर थेट श्रद्धेचाच (इमान) एक भाग आहे. अल्लाह स्वतःला ‘अरहम उर-राहिमीन’ (दया करणाऱ्यांमध्ये सर्वात दयाळू) म्हणवतो. त्याने पवित्र प्रेषित मुहम्मद (स.) यांना ‘रहमतन लिल-आलमीन’ (संपूर्ण जगासाठी रहमत) म्हणून पाठवले. याचाच अर्थ, दया आणि करुणा ही इस्लामची दुय्यम शिकवण नसून, तीच इस्लामचा खरा आत्मा आहे.

मानवतेचे अस्तित्व, प्रेमाचा प्रसार आणि शांततेची स्थापना, हे सर्व करुणा आणि सामंजस्यावर अवलंबून आहे. दयाळूपणाच आपल्याला खऱ्या अर्थाने माणूस बनवतो. तो मने जोडतो, द्वेष दूर करतो आणि विश्वास निर्माण करतो.

याच उदात्त भावनेला प्रोत्साहन देण्यासाठी, जगभरातील लोक दरवर्षी १३ नोव्हेंबर रोजी 'जागतिक दयाळूपणा दिन' साजरा करतात. लोकांमध्ये सदिच्छा, सहानुभूती आणि एकता वाढवणे हा त्यामागचा उद्देश आहे. पण इस्लामने हाच संदेश चौदा शतकांपूर्वीच दिला होता. हा संदेश कोणत्याही आंतरराष्ट्रीय दिनापेक्षा अधिक व्यापक आणि खोल आहे.

इस्लाममध्ये दयाळूपणा हा श्रद्धेचा एक भाग आणि जगण्याचा एक मार्ग आहे. कुराण आणि प्रेषितांच्या (स.) शिकवणी वारंवार श्रद्धावंतांना दया आणि सौम्यतेचे आवाहन करतात.

अल्लाह म्हणतो: "निश्चितच, अल्लाह न्याय आणि दयाळूपणाचा (इहसान) आदेश देतो." (सूरह अन-नहल १६:९०)

अरबी शब्द 'इहसान' (दयाळूपणा) याचा अर्थ चांगुलपणा करणे असा होतो. हा चांगुलपणा केवळ पात्र लोकांसोबतच नाही, तर अपात्र लोकांसोबतही करायचा असतो. प्रेषितांचे (स.) जीवन हेच तत्त्व उत्तम प्रकारे दर्शवते.

प्रेषितांचे एक प्रसिद्ध वाचन आहे : "तुमच्यापैकी सर्वोत्तम ते आहेत, जे इतरांसाठी सर्वात जास्त फायदेशीर आहेत." (मुसनद अहमद) आणि "जो दया दाखवत नाही, त्याच्यावरही दया केली जाणार नाही." (सहीह बुखारी)

प्रेषितांनी (स.) केवळ दुर्बल आणि गरिबांवरच नव्हे, तर प्राण्यांवर आणि अगदी आपल्या शत्रूंवरही करुणा दाखवली. त्यांचे जीवन हे वैश्विक दयाळूपणाचे एक जिवंत उदाहरण आहे. हे दयाळूपण वंश, धर्म किंवा प्रजातीच्या सर्व सीमांच्या पलीकडे जाते.

कुराण श्रद्धावंतांना अल्लाहच्या मार्गात खर्च करण्याचे आणि निःस्वार्थपणे इतरांना आधार देण्याचे आवाहन करते: "जे लोक अल्लाहच्या मार्गात आपली संपत्ती खर्च करतात, त्यांचे उदाहरण त्या एका दाण्यासारखे आहे, ज्यातून सात कणसे उगवतात आणि प्रत्येक कणसात शंभर दाणे असतात." (सूरह अल-बकराह २:२६१)

इस्लाममध्ये दान ही एक उपासना आहे. ती संपत्ती शुद्ध करते आणि नम्रता जोपासते. प्रेषित (स.) म्हणाले: "तुमचे तुमच्या भावासाठी दिलेले एक हास्यदेखील दान आहे." (तिरमिधी)

म्हणून, दयाळूपणा केवळ पैसे देण्यापुरता मर्यादित नाही. तो प्रत्येक चांगल्या कामात आढळतो; एका हास्यापासून ते दिलासा देणाऱ्या शब्दांपर्यंत किंवा एखाद्या गरजूला मदत करण्यापर्यंत. दानामुळे, हृदय अधिक मऊ होते आणि माणुसकीची भावना अधिक दृढ होते.

इस्लाम शेजाऱ्यांशी आदर आणि काळजीने वागण्यावर खूप भर देतो. प्रेषित (स.) म्हणाले: "जो आपल्या शेजाऱ्याशी दयाळूपणे वागत नाही, तो खरा श्रद्धावंत नाही." (सहीह बुखारी)

त्यांनी पुढे स्पष्ट केले की, देवदूत जिब्रील यांनी त्यांना शेजाऱ्यांच्या हक्कांबाबत इतक्या वेळा आठवण करून दिली की, त्यांना वाटले की शेजाऱ्यांना वारसाहक्कात वाटा दिला जाईल. इस्लाम शिकवतो की शेजाऱ्याचा धर्म किंवा पार्श्वभूमी महत्त्वाची नसते; माणुसकी महत्त्वाची असते.

संकटात सापडलेल्या शेजाऱ्याला मदत करणे, आजारी असताना त्यांना भेटायला जाणे, किंवा त्यांच्या आनंदात सहभागी होणे – ही श्रद्धेची आणि सामाजिक प्रेमाची कृत्ये आहेत.

इस्लाम सर्व सजीवांप्रती करुणा दाखवतो. प्रेषित (स.) म्हणाले: "एका मांजरीला कैद केल्याबद्दल एका स्त्रीला शिक्षा झाली, आणि एका तहानलेल्या कुत्र्याला पाणी पाजल्याबद्दल एका माणसाला क्षमा करण्यात आली." (सहीह बुखारी)

ही कथा दाखवते की, दयेचे प्रत्येक कृत्य, अगदी प्राण्याप्रती दाखवलेले असले तरी, अल्लाहच्या नजरेत त्याचे मोठे मूल्य आहे. प्रेषितांनी (स.) प्राण्यांवर क्रूरता करण्यास मनाई केली. त्यांनी लोकांना प्राण्यांवर जास्त ओझे न टाकण्याचे किंवा मनोरंजनासाठी त्यांना इजा न करण्याचे निर्देश दिले. ते म्हणाले: "जो अल्लाहच्या निर्मितीवर दया दाखवत नाही, अल्लाह त्याच्यावर दया दाखवणार नाही." (बुखारी)

इस्लामची दयावैश्विक आहे. ती जीवनाच्या सर्व स्तरांना स्पर्श करते. 

कामगार आणि नोकरांचे हक्क पवित्र मानणारा इस्लाम हा पहिला धर्म होता. प्रेषित (स.) म्हणाले: "तुम्ही जे अन्न खाता, तेच तुमच्या नोकरांना खाऊ घाला आणि तुम्ही जे कपडे घालता, तेच त्यांना घाला." (सहीह बुखारी)

त्यांनी पुढे सांगितले: "ते तुमचे भाऊ आहेत. अल्लाहने त्यांना तुमच्या देखरेखीखाली ठेवले आहे." (सहीह मुस्लिम)

प्रेषितांची ही शिकवण कालातीत आहे. आजच्या जगात, ती सर्व कामगार आणि कर्मचाऱ्यांना लागू होते. ती आपल्याला त्यांच्याशी आदर, न्याय आणि माणुसकीने वागण्याची आठवण करून देते. इस्लाम न्याय आणि करुणेवर आधारित सामाजिक व्यवस्थेला प्रोत्साहन देतो, प्रत्येक व्यक्तीचा सन्मान सुनिश्चित करतो.

मानवी इतिहासातील दयाळूपणाचे एक सर्वात उल्लेखनीय उदाहरण म्हणजे प्रेषितांचा मक्का विजय. अनेक वर्षांच्या छळ आणि कष्टानंतर, प्रेषित (स.) एका विजयी नेत्याच्या रूपात शहरात दाखल झाले.

तरीही, सूड घेण्याऐवजी, त्यांनी क्षमा देऊ केली. ते म्हणाले: "आज तुमच्यावर कोणताही आरोप नाही; जा, तुम्ही सर्व मुक्त आहात."

दयेच्या या कृतीने मने जिंकली आणि शत्रूंना मित्रांमध्ये बदलले. कुराण याच तत्त्वाची पुष्टी करते: "चांगले आणि वाईट समान असू शकत नाहीत. वाईटाचा प्रतिकार चांगल्या गोष्टीने करा, आणि तुम्ही पाहाल की जो तुमचा शत्रू होता, तो तुमचा जिवलग मित्र बनेल." (सूरह फुसिलत ४१:३४)

हेच इस्लामिक दयाळूपणाचे सार आहे – द्वेषाला चांगुलपणाने उत्तर देणे आणि संघर्षाची जागा करुणेने घेणे.

इस्लाममध्ये दयाळूपणा हा ऐच्छिक नाही; ते श्रद्धेचे सार आहे. मग ते दान देणे असो, शेजाऱ्यांची काळजी घेणे असो, प्राण्यांवर दया करणे असो, कामगारांना न्याय्य वागणूक देणे असो, किंवा शत्रूंना माफ करणे असो – करुणेतून केलेले प्रत्येक कृत्य उपासना आहे.

आजच्या जगात राग, विभाजन आणि स्वार्थ यांचे वर्चस्व आहे. अशा जगात दयाळूपणाची गरज पूर्वीपेक्षा जास्त आहे. त्यात मने जोडण्याची आणि समाज पुन्हा उभे करण्याची ताकद आहे.

'जागतिक दयाळूपणा दिन' आपल्याला आपल्यातील दयेची ही नैसर्गिक भावना पुन्हा जागृत करण्याची आठवण करून देतो. इस्लामने जगाला हे आधीच शिकवले आहे की, सौम्यता हीच श्रद्धा आहे, दया हीच भक्ती आहे आणि प्रेम हाच उपासनेचा आत्मा आहे.

(लेखक अलिगढस्थित इस्लामिक विद्वान आणि लेखक आहेत.)