हज यात्रा: श्रद्धा, एकता आणि समानतेचा पवित्र प्रवास

Story by आवाज़ मराठी | Published by Bhakti Chalak • 2 d ago

प्रातिनिधिक फोटो

दरवर्षी जगभरातून लाखो मुस्लिम सौदी अरेबियातील पवित्र मक्का शहरात हज यात्रेसाठी येतात. ही तीर्थयात्रा फक्त धार्मिक कर्तव्य नाही, तर इस्लामच्या मूळ तत्त्वाचा—सर्व मानवांमधील समानतेचा—प्रबळ स्मरणपत्र आहे. हज दरम्यान वंश, राष्ट्रीयत्व, सामाजिक स्तर आणि संपत्तीचे भेद नाहीसे होतात. सर्वजण साधे कपडे घालतात, एकसमान विधी करतात आणि प्रार्थनेत खांद्याला खांदा लावून उभे राहतात. अल्लाच्या दृष्टीनं सर्व समान असल्याचं हे प्रतीक आहे.

हज हा इस्लामच्या पाच स्तंभांपैकी एक आहे. प्रत्येक प्रौढ मुस्लिमानं शारीरिक आणि आर्थिकदृष्ट्या सक्षम असल्यास आयुष्यात एकदा हज करणं बंधनकारक आहे. इस्लामी चांद्र कॅलेंडरच्या धु अल-हिज्जा, बाराव्या महिन्याच्या ८ ते १३ तारखेदरम्यान हा उत्सव होतो. हजचे विधी हजारो वर्षांपूर्वी हजरत इब्राहिम यांच्यापासून सुरू झाले. त्यांनी आपला मुलगा हजरत इस्माईल यांच्यासह मक्केतील काबा—मस्जिद-ए-हरमच्या मध्यभागी असलेली घनाकृती रचना—पुनर्बांधली. मुस्लिमांचा विश्वास आहे की, इब्राहिम आणि इस्माईल यांनी अल्लाच्या आज्ञेचं पालन केलं. नंतर हजरत मुहम्मद (स.अ.व.) यांनी या विधींना पूर्णत्व दिलं.

हजमधील सर्वात लक्षवेधी बाब म्हणजे इहराम अवस्था. यात्रेपूर्वी पुरुष दोन शिवण नसलेले पांढरे कापड, तर स्त्रिया साध्या, सौम्य रंगाच्या, विशेषतः पांढऱ्या कपड्यांत असतात. यामुळे सामाजिक दर्जा किंवा संपत्तीचे चिन्ह नाहीसं होतं. राजा असो वा मजूर, श्रीमंत असो वा गरीब, सर्वजण एकसारखे दिसतात. ही दृश्य एकता आध्यात्मिक सत्य दर्शवते—अल्लापुढे सर्व समान. यातून तीर्थयात्री अहंकार, अभिमान सोडून नम्रता आणि समर्पणाच्या अवस्थेत येतात.

मक्केत पोहोचताच तीर्थयात्री “लवबैक अल्लाहुम्मा लवबैक” (मी आलो, हे अल्ला, मी आलो) असं घोषित करतात. हा मंत्र यात्रेत सतत घुमतो, एकता आणि भक्तीचं आध्यात्मिक वातावरण निर्माण करतो. यातून मुस्लिम अल्लाच्या हाकेला प्रतिसाद देत त्याच्या मार्गदर्शनाला तयार असल्याचं सांगतात.

हजमध्ये अनेक प्रतीकात्मक विधी आहेत. पहिला विधी तवाफ—तीर्थयात्री काबाभोवती सात वेळा घड्याळाच्या उलट दिशेने फिरतात. यातून अल्ला विश्वासाच्या केंद्रस्थानी असल्याचं दिसतं. त्यानंतर सई—सफा आणि मारवा टेकड्यांदरम्यान सात वेळा पुढे-मागे चालणं. हजरत हाजरा, इब्राहिम यांच्या पत्नी, यांनी आपल्या बालक इस्माईलसाठी वाळवंटात पाण्याच्या शोधात धावपळ केली, ती कथा यातून पुन्हा जिवंत होते. अब्राहमिक परंपरेत सामायिक असलेली ही कथा मातेचं धैर्य, आशा आणि अल्लावर विश्वास दाखवते.

हजचा सर्वात महत्त्वाचा क्षण म्हणजे धु अल-हिज्जाच्या ९व्या दिवशी अराफातच्या मैदानात जमा होणं. दुपार ते सूर्यास्तापर्यंत तीर्थयात्री प्रार्थना, चिंतन आणि क्षमा मागतात. हा यात्रेचा आध्यात्मिक हृदय मानला जातो. याच ठिकाणी हजरत मुहम्मद (स.अ.व.) यांनी आपलं प्रसिद्ध निरोपाचं प्रवचन दिलं, ज्यात त्यांनी मानवी समानता, न्याय आणि इतरांप्रती आदरावर जोर दिला. “कोणताही अरब गैर-अरबापेक्षा श्रेष्ठ नाही, कोणताही गोरा काळ्यापेक्षा श्रेष्ठ नाही. माणसाचा खरा मापदंड त्याचं चारित्र्य आणि सद्गुण आहे,” असं ते म्हणाले.

अराफातनंतर तीर्थयात्री मुजदलिफात रात्र काढतात, मग मिनाला जातात. तिथे ते तीन खांबांवर सात दगड फेकतात, जे हजरत इब्राहिम यांनी शैतानाच्या प्रलोभनांना नकार देण्याचं प्रतीक आहे. त्यानंतर बकरी किंवा मेंढीचा बळी दिला जातो, हजरत इब्राहिम यांनी अल्लासाठी आपल्या मुलाचा बळी देण्याची तयारी दाखवल्याच्या स्मरणार्थ. मांस गरजूंना वाटलं जातं, ज्यामुळे दान आणि समुदायाची मूल्यं बळकट होतात.

बळीनंतर पुरुष डोकं मुंडतात किंवा केस कापतात, तर स्त्रिया केसांचा छोटा भाग कापतात. यातून आध्यात्मिक नूतनीकरण आणि हज पूर्ण झाल्याचं दिसतं. शेवटचा तवाफ काबाभोवती करून यात्रा औपचारिकपणे संपते. पण हजचा खरा उद्देश विधी पूर्ण करणं नाही, तर नम्र, दयाळू आणि समता-न्यायासाठी वचनबद्ध होऊन घरी परतणं आहे.

हजमधून घुमणारा समानतेचा संदेश इस्लामचा पाया आहे. हजरत मुहम्मद यांचं निरोपाचं प्रवचन मानवी समानतेची इतिहासातील पहिली आणि ठाम घोषणा आहे. आजच्या जगात, जिथे वर्णद्वेष, जातीवाद आणि असमानता समाजाला हानी पोहोचवते, हजची मूल्यं स्मरणपत्र देतात की, सर्व मानव एकाच अल्लाने निर्माण केलेलं एक कुटुंब आहे.

हज हा एकतेचा गहन अनुभव आहे. प्रत्येक खंडातील, वेगवेगळ्या रंग, भाषा, आर्थिक पार्श्वभूमीचे लोक एकत्र येतात. मलेशियातील श्रीमंत व्यापारी भारतातील साध्या शेतकऱ्यासोबत झोपतो. कॅनडातील प्राध्यापिका इंडोनेशियातील घरकाम करणाऱ्या महिलेसोबत चालते. सर्व समान, एकच विधी आणि विश्वास सामायिक करतात.

हा तीव्र अनुभव अनेकांच्या मनाला बदलतो. आफ्रिकन-अमेरिकन नागरी हक्क नेते माल्कम एक्स यांचं उदाहरण प्रसिद्ध आहे. १९६४ मध्ये हज केल्यानंतर त्यांनी लिहिलं की, त्यांनी सर्व रंगांच्या लोकांमधील खरा बंधुभाव प्रथमच पाहिला. गोऱ्या मुस्लिमांनी काळ्या मुस्लिमांशी आदरानं, समानतेनं वागणं, एकत्र खाणं-झोपणं त्यांना आश्चर्यकारक वाटलं. यातून त्यांना समजलं की, वर्णद्वेष इस्लामचा भाग नाही. याने त्यांच्या पुढील न्याय आणि शांतीसाठीच्या कार्याला आकार दिला.

“अमेरिकेनं इस्लाम समजून घ्यावं, कारण हा एकमेव धर्म आहे जो वर्णद्वेष नाहीसा करतो. मुस्लिम जगात मी अशा लोकांना भेटलो, ज्यांना अमेरिकेत गोरे मानलं गेलं असतं, पण इस्लाममुळे त्यांच्या मनातील गोऱ्या वृत्ती गेली. सर्व रंग एकत्र बंधुभावानं वागताना मी कधीच पाहिलं नव्हतं,” असं माल्कम म्हणाले.

हज हा वैयक्तिक प्रवास नाही, तर इतरांप्रती जबाबदारीचं स्मरण आहे. लांब रांगेत संयम, अडचणींमधून नम्रता, इतरांच्या संघर्षातून सहानुभूती शिकवतो. शांततामय समाजासाठी ही मूल्यं आवश्यक आहेत. राजकीय, धार्मिक आणि सामाजिक भेदाने लोक विभागले गेले असताना, हज स्मरतो की, सामायिक मानवतेकडे लक्ष दिल्यास एकता शक्य आहे.

हजमधून परतलेले मुस्लिम अधिक प्रामाणिक, उदार, दयाळू असावेत, असं अपेक्षित आहे. हजमधील समानतेचा अनुभव त्यांना आपल्या समुदायातील जाती, वर्ग, वंश किंवा लिंगावर आधारित असमानता दूर करण्यासाठी प्रेरित करतो. भारतासारख्या देशात, जिथे सामाजिक भेद अजूनही आहेत, हजची शिकवण अधिक न्यायी आणि काळजी घेणारा समाज बनवण्यासाठी मार्गदर्शक आहे.

हज म्हणजे फक्त पवित्र शहरात जाणं नाही, तर अंतर्मनाकडे प्रवास आहे. रोजच्या जीवनातील मुखवटे काढून मानवतेचं सार बाहेर आणतो. व्यक्तीला अल्लाशी आणि एकमेकांशी जोडतो. त्वचा, भाषा किंवा दर्जामुळे कोणी श्रेष्ठ नसतं, असं शिकवतो. सर्वजण त्यांच्या निर्मात्यापुढे समान, सन्मान आणि आदरास पात्र आहेत.

हज हा विविधतेतील एकतेचं कालातीत प्रतीक आहे. मुस्लिमांसाठी आध्यात्मिक कर्तव्य असलं तरी, त्याचा संदेश सार्वत्रिक आहे. जिथे आपण भेदांवर लक्ष केंद्रित करतो, तिथे हज आपल्याला एकतेची आठवण करतो. आपण मालकीच्या आधारावर नाही, तर आपण कोण आहोत—समान, नम्र आणि दैवी दृष्टीनं जोडलेले—यावर एकत्र उभं राहण्याचं स्वप्न दाखवतो.

- डॉ. उझ्मा खातून

(लेखिकेने अलिगढ मुस्लिम विद्यापीठात इस्लामिक अभ्यास विभागात अध्यापन केले आहे.)

'आवाज मराठी'वर प्रसिद्ध होणारे लेखन, व्हिडिओज आणि उपक्रम यांविषयीचे अपडेट्स मिळवण्यासाठी या लिंक्सवर क्लिक करा -

Awaz Marathi WhatsApp Group
Awaz Marathi Facebook Page

Awaz Marathi Twitter