स्वातंत्र्य दिनाची वेळ जवळ आली की, देशभरात एक वेगळाच उत्साह आणि अभिमानाचे वातावरण निर्माण होते. 'हर घर तिरंगा' सारख्या अभियानांमुळे आता प्रत्येक भारतीय आपल्या घरी, कार्यालयात किंवा गाडीवर तिरंगा मोठ्या अभिमानाने फडकवू इच्छितो. आपला राष्ट्रध्वज फडकवणे हे निश्चितच अभिमानास्पद आहे, परंतु या अभिमानासोबत एक मोठी जबाबदारीही येते - ती म्हणजे ध्वजाचा सन्मान राखण्याची.
राष्ट्रध्वजाचा सन्मान राखला जावा आणि त्याचा अवमान होऊ नये, यासाठी भारत सरकारने 'भारतीय ध्वज संहिता, २००२' (Flag Code of India, 2002) लागू केली आहे. या संहितेत ध्वज फडकवण्याविषयीचे नियम आणि शिष्टाचार दिले आहेत. चला तर मग, तिरंगा फडकवताना काय करावे आणि काय करू नये, हे जाणून घेऊया.
तिरंगा फडकवताना 'काय करावे'?
सन्मानाचे स्थान: राष्ट्रध्वज नेहमी अशा ठिकाणी लावावा जिथे तो स्पष्टपणे दिसेल आणि त्याला सन्मानाचे स्थान मिळेल. इमारतीच्या दर्शनी भागात किंवा महत्त्वाच्या ठिकाणी तो लावावा.
केशरी रंग वरच असावा: तिरंगा फडकवताना केशरी (भगवा) रंगाचा पट्टा नेहमी वरच्या बाजूलाच असावा. उभ्या स्थितीत लावल्यास केशरी पट्टा आपल्या उजव्या बाजूला असावा.
योग्य आकार आणि साहित्य: ध्वज नेहमी आयताकृती असावा आणि त्याची लांबी व उंचीचे प्रमाण ३:२ असेच असावे. ध्वज सुती, पॉलिस्टर, सिल्क किंवा खादीचा असू शकतो.
सूर्यप्रकाशात फडकवणे: नियमानुसार, ध्वज सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंतच फडकवला जातो. मात्र, सरकारने केलेल्या नव्या दुरुस्तीनुसार, जर ध्वज खुल्या जागेत लावला असेल आणि रात्रीही व्यवस्थित दिसत असेल, तर तो रात्रभर फडकवलेला ठेवता येतो.
फडकवण्याची आणि उतरवण्याची पद्धत: ध्वज नेहमी वेगाने आणि उत्साहाने फडकवावा, तर उतरवताना तो हळूवारपणे आणि आदराने उतरवावा.
खराब झालेल्या ध्वजाची विल्हेवाट: जर ध्वज खराब झाला असेल किंवा फाटला असेल, तर तो सन्मानपूर्वक आणि गोपनीय पद्धतीने नष्ट करावा. यासाठी तो जाळणे किंवा इतर सन्मानजनक पद्धतीचा वापर करावा.
तिरंगा फडकवताना 'काय करू नये'?
खराब ध्वज वापरू नये: फाटलेला, मळलेला किंवा चुरगळलेला ध्वज कधीही फडकवू नये.
जमिनीला किंवा पाण्याला स्पर्श नको: ध्वज फडकवताना किंवा उतरवताना तो जमिनीला किंवा पाण्याला स्पर्श होणार नाही, याची काळजी घ्यावी.
सजावटीसाठी वापर नको: राष्ट्रध्वजाचा वापर सजावट, झालर किंवा कोणत्याही शोभेच्या वस्तूसाठी करू नये.
इतर ध्वजांपेक्षा उंच स्थान: कोणत्याही परिस्थितीत, राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच किंवा त्याच्या बरोबरीने दुसरा कोणताही ध्वज लावू नये.
वाहने, टेबल किंवा व्यासपीठावर आच्छादन म्हणून वापरू नये: ध्वजाचा वापर गाडी, टेबल किंवा व्यासपीठ झाकण्यासाठी करू नये.
पोशाख म्हणून वापर नको: राष्ट्रध्वजाचा वापर पोशाख, गणवेश किंवा रुमाल म्हणून करू नये.
ध्वजावर काहीही लिहू नये: तिरंग्यावर कोणत्याही प्रकारचे लिखाण किंवा चित्र काढण्यास सक्त मनाई आहे.
ध्वजाला वंदन: ध्वजाला कोणत्याही व्यक्ती किंवा वस्तूसाठी झुकवू नये. केवळ शासकीय इतमामात निधन झाल्यास ध्वज अर्ध्यावर उतरवला जातो.
आपला तिरंगा हा आपल्या देशाच्या अस्मितेचे आणि सार्वभौमत्वाचे प्रतीक आहे. त्याचा सन्मान करणे हे प्रत्येक भारतीयाचे कर्तव्य आहे.
