भारताचे पहिले शिक्षण मंत्री मौलाना अबुल कलाम आझाद यांचे ११ नोव्हेंबर रोजी त्यांच्या जयंतीनिमित्त स्मरण करणे ही केवळ एक औपचारिकता नसून, एक वैचारिक गरज आहे. ते एक महान स्वातंत्र्यसैनिक, प्रखर राष्ट्रवादी, इस्लामचे आधुनिक भाष्यकार आणि 'अखंड भारता'च्या स्वप्नासाठी शेवटपर्यंत लढणारे योद्धे होते.
आज भारतीय मुस्लिम समाजासमोर जी ओळख, शिक्षण, आर्थिक मागासलेपण आणि कट्टरतावादाची आव्हाने आहेत, त्यासाठी मौलानांच्या विचारांत आजही समर्पक उत्तरे आहेत. दुर्दैवाने, त्यांची ओळख केवळ शिक्षण मंत्री यापुरती मर्यादित ठेवण्याचे प्रयत्न झाले, पण त्यांचे कार्य आणि विचार त्याहून कितीतरी व्यापक आहेत.
१. आझादांचा इस्लाम: 'दीन' विरुद्ध 'मजहब' (तत्व आणि कर्मकांड)
मौलाना आझाद केवळ राजकारणी नव्हते, तर ते इस्लामचे गाढे अभ्यासक आणि 'तर्जुमान-उल-कुराण' या कुराणाच्या भाष्यग्रंथाचे लेखक होते. त्यांनी धर्माचे अत्यंत प्रगतीशील, तर्कशुद्ध आणि उदारमतवादी विश्लेषण केले.
'दीन' आणि 'शरियत' यातील फरक:
दीन (Din): मौलानांच्या मते, 'दीन' हे सर्व धर्मांचे शाश्वत आणि अपरिवर्तनीय सार आहे. यात मुख्यत: एकेश्वरवाद (तौहीद), सदाचार व सत्कर्म (अमल-ए-सालेह), आणि मृत्यूनंतरच्या जीवनावरील विश्वास या तीन गोष्टी येतात. हा 'दीन' जगातील प्रत्येक प्रेषिताने आणि प्रत्येक धर्माने सांगितला आहे.
शरियत / मजहब (Shari'ah/Mazhab): हा धर्माचा बाह्य भाग आहे, ज्यात कर्मकांड, सामाजिक कायदे, उपासना पद्धती यांचा समावेश होतो. मौलानांच्या मते, हा भाग काळ, देश आणि समाजाच्या गरजेनुसार बदलत राहिला आहे आणि तो बदलू शकतो.
'वहादत-ए-दीन' (सर्व धर्मांची एकता):
या विश्लेषणातूनच ते 'वहादत-ए-दीन' (Wahdat-e-Din - सर्व धर्मांची एकता) या क्रांतीकारी सिद्धांतापर्यंत पोहोचले. जर सर्व धर्मांचे सार (दीन) एकच आहे, तर संघर्ष कशासाठी? कुराणमध्ये (५:४८) सांगितल्याप्रमाणे, देवाने प्रत्येक समाजासाठी वेगवेगळी 'शरियत' आणि 'मार्ग' दिले आहेत, जेणेकरून त्यांनी जगात चांगल्या कामांसाठी स्पर्धा करावी.
'रुबुबिय्या' आणि वैश्विक नैतिकता:
मौलानांनी इस्लामला कर्मकांडाच्या चौकटीतून बाहेर काढले. त्यांनी कुराणच्या पहिल्या सुरातील 'रब्ब-उल-आलमीन' (संपूर्ण विश्वाचा पालनकर्ता) या संकल्पनेवर ('रुबुबिय्या') भर दिला. देव केवळ मुस्लिमांचा नाही, तर 'सर्व' जगाचा पालनकर्ता असल्याने त्याची करुणा सर्वांसाठी समान आहे.
त्यांनी 'मारूफ' (जगाला मान्य असलेले 'चांगले' - उदा. सत्य बोलणे) आणि 'मुनकर' (जगाला अमान्य असलेले 'वाईट' - उदा. अत्याचार करणे) या कुराणातील संकल्पनांचा आधार घेतला. हीच वैश्विक नैतिकता धर्माचा पाया आहे. असगर अली इंजिनियर यांच्या मते, मौलानांच्या सिद्धांतानुसार, जर सर्व धर्मांनी आपापल्या मूळ, अविकृत शिकवणीचे पालन केले, तर ते आपोआप 'दीन'च्या मार्गावरच असतील.
२. पॅन-इस्लामिझम ते अखंड भारतीय राष्ट्रवाद
मौलानांच्या राजकीय विचारांचा प्रवास पॅन-इस्लामिझमकडून 'अखंड भारतीय राष्ट्रवादा'कडे (Composite Nationalism - मुत्तहिदा कौमियत) वळला.
'अल-हिलाल' आणि धार्मिक कर्तव्य: वयाच्या २४ व्या वर्षी त्यांनी 'अल-हिलाल' (१९१२) हे उर्दू साप्ताहिक सुरू करून मुस्लिमांना त्यांच्या राजकीय निष्क्रियतेतून बाहेर काढले. त्यांनी मुस्लिमांना सांगितले की, स्वातंत्र्यलढ्यात सामील होणे हे त्यांचे 'धार्मिक कर्तव्य' (फर्ज) आहे.
गांधीजींचा प्रभाव आणि 'मुत्तहिदा कौमियत': महात्मा गांधींच्या संपर्कात आल्यानंतर त्यांच्या विचारांना पक्की बैठक मिळाली. त्यांचा दृष्टिकोन 'अखंड भारतीय राष्ट्रवादा'कडे वळला.
१९२३ चे अध्यक्षीय भाषण: वयाच्या अवघ्या ३५ व्या वर्षी काँग्रेसचे अध्यक्ष म्हणून निवड झाल्यावर, त्यांनी हिंदू-मुस्लिम ऐक्याबद्दल दृढ विश्वास व्यक्त केला. ते म्हणाले, "जर आज कुतुबमिनारवरून एखादा देवदूत उतरला आणि त्याने सांगितले की, 'हिंदू-मुस्लिम ऐक्य सोडा, मी २४ तासांत स्वराज्य देतो', तर मी स्वराज्याचा त्याग करेन, पण हिंदू-मुस्लिम ऐक्याचा नाही."
१९४० चे रामगढ भाषण: या भाषणात त्यांनी भारतीय राष्ट्रवादाची संकल्पना स्पष्ट केली: "मी एक मुस्लिम आहे... पण यासोबतच मला भारतीय असल्याचाही तितकाच अभिमान आहे... गंगेच्या आणि यमुनेच्या प्रवाहाप्रमाणे, दोन संस्कृती इथे एकत्र आल्या... ही अकराशे वर्षांची आमची संयुक्त संपत्ती (joint wealth) हाच आमचा वारसा आहे." हा 'कंपोझिट कल्चर'चा सिद्धांतच त्यांच्या राष्ट्रवादाचा पाया होता.
३. फाळणीला प्रखर विरोध आणि जामा मशिदीचे भाषण
मौलाना आझाद हे द्विराष्ट्र सिद्धांताचे (Two-Nation Theory) सर्वांत मोठे वैचारिक विरोधक होते.
फाळणीला वैचारिक विरोध:
'पाकिस्तान' शब्दच 'अन-इस्लामिक': त्यांना "पाकिस्तान" (Pure Land) हा शब्द मान्य नव्हता. देवाच्या पृथ्वीला 'पाक' आणि 'ना-पाक' अशा प्रदेशात विभागणे हे इस्लामविरोधी आहे, असे त्यांचे मत होते.
'पराभूत मानसिकता': पाकिस्तानच्या मागणीला त्यांनी 'पराभूत मानसिकता' म्हटले. भारतीय मुस्लिम संपूर्ण भारतात स्वतःच्या हक्कांसाठी उभे राहू शकत नाहीत, याचा तो कबुलीजबाब आहे, असे ते म्हणाले.
वारसा सोडण्यास नकार: "मी संपूर्ण भारताला माझा वारसा मानण्याचा हक्क एका क्षणासाठीही सोडायला तयार नाही. एका तुकड्यावर समाधान मानणे, हे पळपुटेपणाचे (cowardice) लक्षण आहे."
दूरदृष्टी: फाळणीमुळे अल्पसंख्याकांचे भवितव्य अधिक धोक्यात येईल, तसेच पाकिस्तानातही वांशिक आणि पंथीय आधारावर संघर्ष सुरू होतील, हे त्यांचे भाकीत होते. त्यांचे हे भाकीत १९७१ (बांगलादेश निर्मिती) आणि पाकिस्तानातील अंतर्गत संघर्षांमुळे तंतोतंत खरे ठरले.
ऐक्यासाठी शेवटची साद: १४ जून १९४७ रोजी काँग्रेसने फाळणीचा प्रस्ताव स्वीकारल्यावर ते म्हणाले होते, "राजकीय पराभव स्वीकारावा लागत असला तरी, निदान आपली 'संस्कृती' तरी विभागली जाणार नाही, याची काळजी घ्या."
जामा मशिदीचे ऐतिहासिक भाषण (ऑक्टोबर १९४७):
फाळणीनंतर दिल्लीत उसळलेल्या हिंसाचाराच्या भयंकर वातावरणात, पाकिस्तानात स्थलांतर करणाऱ्या मुस्लिमांना त्यांनी दिल्लीच्या जामा मशिदीच्या मिंबरावरून ऐतिहासिक साद घातली: "तुम्ही कुठे पळत आहात? ही जामा मशीद, हा ताजमहाल, हा लाल किल्ला, हा कुतुबमिनार हा तुमचाच वारसा आहे... पळू नका. हा देश तुमचा आहे आणि तुम्ही या देशाचे आहात."
४. शिक्षण मंत्री म्हणून सांस्कृतिक योगदान
पंडित नेहरूंनी मौलाना आझाद यांना तब्बल ११ वर्षे (१९४७-१९५८) शिक्षण मंत्री म्हणून निवडले, कारण त्यांना माहित होते की, भारताचा पाया 'संमिश्र संस्कृतीने' मजबूत होईल. कट्टरतावादाला त्यांचे सांस्कृतिक योगदान सडेतोड उत्तर होते.
त्यांच्या कार्यकाळात स्थापन झालेल्या संस्था:
सांस्कृतिक संस्था:
संगीत नाटक अकादमी (१९५२): संगीत, नृत्य आणि नाटकाच्या संवर्धनासाठी.
साहित्य अकादमी (१९५४): भारतीय भाषा आणि साहित्याच्या विकासासाठी.
ललित कला अकादमी (१९५४): चित्रकला, शिल्पकला आणि दृश्यकलांसाठी.
इंडियन कौन्सिल फॉर कल्चरल रिलेशन्स (ICCR, १९५०): आंतरराष्ट्रीय सांस्कृतिक संबंधांसाठी.
शैक्षणिक संस्था:
युनिव्हर्सिटी ग्रँट्स कमिशन (UGC): उच्च शिक्षणाला दिशा देण्यासाठी.
IITs (पहिली IIT खरगपूर, १९५१): वैज्ञानिक आणि तांत्रिक शिक्षणाचा पाया रचण्यासाठी.
मौलानांच्या मते, कला आणि संस्कृती हाच भारताचा आणि भारतीय मुस्लिमांचा खरा वारसा आहे आणि तो 'हराम' (निषिद्ध) असूच शकत नाही.
मौलाना आझादांची शिक्षणविषयक दूरदृष्टी
मौलानांसाठी शिक्षण हे नागरिक घडवण्याची प्रक्रिया होती. त्यांची मुख्य उद्दिष्ट्ये:
निरक्षरता निर्मूलन (प्रौढ आणि महिला शिक्षण).
समान संधी (जात, धर्म, वर्गाचा विचार न करता).
त्रि-भाषा सूत्र.
सशक्त प्राथमिक शिक्षण.
धार्मिक शिक्षणाबाबत त्यांनी स्पष्ट भूमिका घेतली: धार्मिक शिक्षण केवळ धर्मगुरूंच्या हातात न ठेवता, शाळांमधून सर्व धर्मांची 'समान मूल्ये' (common values) शिकवली जावीत, जेणेकरून मुलांमध्ये पूर्वग्रह निर्माण होणार नाहीत.
मौलाना आझाद हे अखंड भारत हे स्वप्न पूर्ण करू शकले नाहीत, त्यामुळे काहींच्या मते ते अपयशी राजकारणी मानले जातात. परंतु, ते द्रष्टे विचारवंत मात्र ठरले, कारण त्यांचे विचार आजही भारताच्या अखंडतेसाठी आणि संमिश्र संस्कृतीसाठी अत्यंत आवश्यक आणि समर्पक आहेत.
'आवाज मराठी'वर प्रसिद्ध होणारे लेखन, व्हिडिओज आणि उपक्रम यांविषयीचे अपडेट्स मिळवण्यासाठी या लिंक्सवर क्लिक करा -
