स्वतंत्र भारताची पहाट होत असताना, फाळणीच्या जखमा ताज्या होत्या आणि जातीय विद्वेषाचा अग्नी देशभर धुमसत होता. अशा काळात, एका आधुनिक, वैज्ञानिक आणि धर्मनिरपेक्ष राष्ट्राची उभारणी करण्याचे स्वप्न पाहणारे नेते होते पंडित जवाहरलाल नेहरू. नेहरूंसाठी धार्मिक सलोखा केवळ एक राजकीय घोषणा नव्हती, तर त्यांच्यादृष्टीने तो भारताच्या अस्तित्वाचा आणि भविष्याचा अविभाज्य भाग होता. त्यामुळेच त्यांनी हिंदू-मुस्लीम ऐक्याला भारताच्या आत्म्याचा शोध म्हटले होते.
नेहरूंची धर्मनिरपेक्षतेची संकल्पना
नेहरूंची धर्मनिरपेक्षता ही पाश्चिमात्य संकल्पनेपेक्षा वेगळी आणि अधिक सखोल होती. ती केवळ 'सर्वधर्म समभाव' (सर्व धर्मांचा समान आदर) यापुरती मर्यादित नव्हती, तर ती 'धर्मनिरपेक्षतेची' (राज्याला धर्मापासून पूर्णपणे अलिप्त ठेवणे) होती. नेहरूंचा ठाम विश्वास होता की कोणताही देशाने, विशेषतः भारतासारख्या वैविध्यपूर्ण देशाने स्वतःला कोणत्याही एका धर्माशी जोडून घेतले तर तो छिन्नविछिन्न होईल.
धर्म ही पूर्णपणे वैयक्तिक बाब होती आणि राज्याने त्यात कोणताही हस्तक्षेप करू नये, असे त्यांचे मत होते. राज्याचा एकमेव धर्म राष्ट्रधर्म असावा, जो सर्व नागरिकांना समान संधी, समान अधिकार आणि समान सुरक्षा देईल, असा त्यांचा दृष्टीकोन होता. 'धर्मनिरपेक्ष राज्य' म्हणजे 'धर्मविरोधी' राज्य नव्हे, तर असे राज्य जे सर्व धर्मांना समान स्वातंत्र्य देते, हे त्यांनी वेळोवेळी स्पष्ट केले होते.
फाळणीची आग आणि गांधीजींचे बलिदान
१९४७ मधील फाळणीच्या भयंकर हिंसाचाराने नेहरूंच्या मनावर कायमचा ओरखडा उमटवला. धार्मिक कट्टरता मानवाला किती अमानुष बनवू शकते, याचा अनुभव त्यांना यावेळी आला. हा हिंसाचार केवळ राजकीय अपयश नव्हते, तर तो भारतीय समाजाचा नैतिक पराभव होता, असे ते मानत.
याच पार्श्वभूमीवर, ३० जानेवारी १९४८ रोजी महात्मा गांधींची हत्या झाली. हा नेहरूंच्या आयुष्यातील सर्वात मोठा धक्का होता. त्या रात्री राष्ट्राला उद्देशून केलेल्या भाषणात त्यांचे शब्द धार्मिक सलोख्याच्या गरजेची तीव्रता दर्शवतात. देशवासियांना भावनिक आवाहन करत ते म्हणाले होते,
“आपल्या आयुष्यातून प्रकाश निघून गेला आहे आणि सर्वत्र अंधार पसरला आहे... एका वेड्या माणसाने हे केले. पण त्या वेड्या माणसाला दोष देण्यापेक्षा, आपण त्या द्वेषाच्या आणि विषाच्या वातावरणाला दोष दिला पाहिजे, जे आपल्या देशात पसरले आहे. हे विष संपवणे ही आपली पहिली जबाबदारी आहे.”
गांधीजींचे बलिदान धार्मिक सलोख्यासाठी झाले होते. या घटनेने नेहरूंचा धर्मनिरपेक्षतेचा आणि जातीय ऐक्याचा निर्धार अधिक पक्का झाला. त्यांनी ठरवले की गांधीजींनी ज्या मूल्यांसाठी प्राण दिले, त्या मूल्यांवरच ते आधुनिक भारताची उभारणी करतील.
हिंदू-मुस्लीम ऐक्य: एक राष्ट्रीय गरज
नेहरूंसाठी हिंदू-मुस्लीम ऐक्य हा केवळ भावनिक किंवा आदर्शवादी विचार नव्हता, तर ती एक व्यावहारिक आणि राष्ट्रीय गरज होती. त्यांना एक प्रगतीशील, औद्योगिक आणि वैज्ञानिक भारत घडवायचा होता. त्यांना माहित होते की समाज जर धर्म आणि जातीच्या आधारेविभागलेला राहिला तर गरिबी, निरक्षरता आणि बेरोजगारी या खऱ्या शत्रूंशी देश कधीच लढू शकणार नाही.
भारताची खरी समस्या हिंदू विरुद्ध मुस्लीम नसून गरिबी आहे, असे त्यांचे स्पष्ट मत होते. फाळणीनंतर भारतात राहिलेल्या मुस्लिमांना त्यांनी पूर्ण सुरक्षेचे आणि समान अधिकारांचे आश्वासन दिले. ते म्हणायचे, "भारतातील ४ कोटी (त्यावेळची संख्या) मुस्लिमांना आपण परके मानू शकत नाही. जर आपण तसे केले तर आपण स्वतःच्याच राष्ट्राचा एक महत्त्वाचा भाग गमावून बसू."
बहुसंख्याकवादाचा धोका
नेहरू हे अल्पसंख्याक जातीयवादाचे टीकाकार होते, पण त्याहून अधिक ते बहुसंख्याक जातीयवादाला धोकादायक मानत. त्यांचा हा विचार अत्यंत धाडसी आणि दूरदृष्टीचा होता. त्यांचे प्रसिद्ध वाक्य आहे:
“अल्पसंख्याक जातीयवाद आणि बहुसंख्याक जातीयवाद, दोन्ही वाईट आहेत. पण बहुसंख्याक जातीयवाद हा अधिक धोकादायक आहे, कारण तो राष्ट्रवादाचा बुरखा पांघरू शकतो.”
देशात बहुसंख्य समाजाची जबाबदारी अधिक असते, असे त्यांचे मत होते. जर बहुसंख्य समाजाने स्वतःलाच राष्ट्र मानायला सुरुवात केली आणि अल्पसंख्याकांना 'इतर' समजले, तर देशाची एकता आणि अखंडता धोक्यात येईल, असा इशारा त्यांनी दिला होता. त्यामुळेच त्यांनी हिंदू समाजाला उदारमतवादी आणि सर्वसमावेशक राहण्याचे आवाहन केले, जेणेकरून देशातीलतर अल्पसंख्याक समाज सुरक्षित आणि सन्मानाने जगू शकतील.
समानतेची संविधानिक हमी
नेहरूंचा हा विचार केवळ भाषणांपुरता मर्यादित राहिला नाही. त्यांनी डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांसोबत मिळून भारतीय संविधानात धर्मनिरपेक्ष मूल्यांना सर्वोच्च स्थान दिले. संविधानातील ही कलमे त्याचीच साक्ष देतात -
कलम १४ (समानतेचा अधिकार): कायद्यासमोर सर्व समान.
कलम १५ (भेदभावाला मनाई): धर्म, वंश, जात, लिंग किंवा जन्मस्थानावरून कोणताही भेदभाव केला जाणार नाही.
कलम २५ (धार्मिक स्वातंत्र्य): सर्व नागरिकांना आपापल्या धर्माचे पालन करण्याचे, प्रचार करण्याचे स्वातंत्र्य.
ही कलमे नेहरूंच्या हिंदू-मुस्लीम ऐक्याच्या आणि जातीय सलोख्याच्या दूरदृष्टीचा कायदेशीर आणि नैतिक आधारस्तंभ आहेत.
नेहरू विचारांची आजची प्रासंगिकता
धार्मिक ध्रुवीकरणाचे आणि असहिष्णुतेचे वातावरण निर्माण करण्याचा प्रयत्न होत असताना पंडित नेहरूंचे विचार अधिक प्रासंगिक वाटतात. नेहरूंची 'आयडिया ऑफ इंडिया' म्हणजेच 'सलोख्याचा भारत' होता.
त्यांनी अशा भारताचे स्वप्न पाहिले जिथे लोकांना त्यांच्या धर्मावरून नव्हे तर त्यांच्या भारतीयत्वावरून ओळखले जाईल. जिथे मंदिरे, मशिदी, गुरुद्वारे आणि चर्च शांततेत नांदतील आणि राजकारण व धर्म यांची सरमिसळ होणार नाही. नेहरूंचा हा वारसा जपण्याची जबाबदारी केवळ सरकारची नाही, तर प्रत्येक भारतीय नागरिकाची आहे. कारण नेहरूंनी म्हटले होते, "एकतेशिवाय देशात शांतता नांदणार नाही आणि शांततेशिवाय प्रगती होणार नाही."
'आवाज मराठी'वर प्रसिद्ध होणारे लेखन, व्हिडिओज आणि उपक्रम यांविषयीचे अपडेट्स मिळवण्यासाठी या लिंक्सवर क्लिक करा -
