आतिर खान 

हा विषय इतका विशाल आहे की, त्याचे पूर्ण स्वरूप, खोली आणि समृद्धी समजून घेण्यासाठी एक आयुष्यही अपुरे पडेल.

आपण सुरुवात करूया शेवटचे मुघल सम्राट बहादूर शाह जफर यांच्यापासून, ज्यांना रंगून (ब्रह्मदेश) मध्ये निर्वासित करण्यात आले होते. तिथे त्यांनी तो प्रसिद्ध शेर लिहिला:

"कितना है बदनसीब जफर दफन के लिए,

दो गज जमीन भी न मिली कू-ए-यार में..."

(जफर किती दुर्दैवी आहे, दफन होण्यासाठी प्रियकराच्या गल्लीत म्हणजे मायदेशात दोन गज जमीनही मिळाली नाही...)

कोणत्याही मुस्लिमासाठी, अंतिम विश्रांतीची जागा निवडणे ही एक अत्यंत भावनिक गोष्ट असते. जफर शोक व्यक्त करतात की त्यांना त्यांच्या लाडक्या दिल्लीत दफन होता आले नाही. हा शेर भारताच्या सर्वसमावेशक भावनेचे भावनिक आणि सांस्कृतिक सामर्थ्य दर्शवतो. भारतात जन्मलेला कोणताही भारतीय मुस्लिम इथेच दफन होण्याची इच्छा बाळगतो.

या देशाने नेहमीच भौतिक गोष्टींपेक्षा मानवी प्रतिष्ठेला महत्त्व दिले आहे. शतकानुशतके जगाच्या कानाकोपऱ्यातून आलेल्या अगणित लोकांनी भारताला आपले घर मानले. कारण इथे मिळणारी मनाची शांतता, आध्यात्मिक खोली आणि उपजत माणुसकी अतुलनीय आहे.

जेव्हा सूर्य मावळतो आणि उत्तर भारताच्या खेड्यांमध्ये तलावांवर हिवाळ्याचे धुकं पसरते, तेव्हा स्वयंपाकाची वेळ होते. हिंदूंचे घर असो वा मुस्लिमांचे, मोहरीचे तेल गरम होताना येणारा सुवास सर्व स्वयंपाकघरांमध्ये सारखाच असतो.

बनारसमध्ये 'आरती' आणि 'अजान'चे एकमेकांत मिसळणारे आवाज असोत किंवा चांदनी चौकात मंदिरे, मशिदी, चर्च आणि गुरुद्वारांचे शांततापूर्ण सहजीवन असो—ही काही 'आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स'ने (AI) तयार केलेली चित्रे नाहीत. तर ही सांस्कृतिक सुसंवादाची जिवंत प्रतीके आहेत, ज्यांनी शतकानुशतके पर्यटकांना भुरळ घातली आहे.

भारतीय प्रेक्षक 'स्वदेस' चित्रपटात शाहरुख खानला 'मोहन भार्गव' म्हणून आणि 'मैदान' चित्रपटात अजय देवगणला फुटबॉल कोच 'सय्यद अब्दुल रहीम' म्हणून मनापासून स्वीकारतात. तसेच १९५२ च्या 'बैजू बावरा' चित्रपटातील मोहम्मद रफी यांनी राग मालकंसमध्ये गायलेले "मन तडपत हरी दर्शन को आज" हे भजन भारतीयांना आजही का आवडते, याचे उत्तर या सर्वसमावेशकतेतच दडले आहे.

भारताची सर्वसमावेशकता केवळ इतिहासाच्या पुस्तकांमध्येच नाही, तर आजही दैनंदिन जीवनातील कृतींमधून दिसून येते. उदाहरणेच पाहायची तर:

• उत्तराखंडमधील काशीपूरमध्ये हिंदू बहिणी सरोज आणि अनिता यांनी ईदगाहसाठी जमीन दान केली.

• अयोध्येत, हिंदूंनी मुस्लिम कब्रास्थानासाठी जमीन दिली.

• जम्मूमध्ये जेव्हा एका मुस्लिम पत्रकाराचे घर पाडण्यात आले, तेव्हा हिंदू शेजाऱ्यांनी त्याला घर पुन्हा बांधण्यासाठी उदार मनाने आपली जमीन दिली.

• आसाममधील बोंगाईगावमध्ये, रतीकांता चौधरी यांनी स्थानिक मशिदीकडे जाणारा रस्ता बांधण्यासाठी जमीन दान केली.

• केरळमध्ये एका मुस्लिम जमातने गणपती मंदिरासाठी जमीन दिली आणि दोन्ही समुदायातील मुले प्राणप्रतिष्ठा मिरवणुकीत सहभागी झाली.

• डेहराडूनमध्ये सुषमा उनियाल आणि सुलताना अली यांनी एकमेकांच्या पतींचे प्राण वाचवण्यासाठी किडनीची देवाणघेवाण केली.

• पिलीभीतमध्ये बुडणाऱ्या शुभमला वाचवण्यासाठी फैजलने नदीत उडी घेतली.

ही उदाहरणे स्पष्ट करतात की आजही भारतीय एकमेकांसाठी त्याग करण्यास, अगदी जीव धोक्यात घालण्यासही मागेपुढे पाहत नाहीत.

एम. मुजीब यांनी त्यांच्या 'द इंडियन मुस्लिम्स' या पुस्तकात १९ व्या शतकापर्यंत हिंदू-मुस्लिम संस्कृती किती एकरूप झाली होती, याचे सुंदर वर्णन केले आहे:

• कर्नालमध्ये मुस्लिम शेतकरी 'कलमा' वाचत गावदेवतांची पूजा करत असत.

• अलवर आणि भरतपूरचे मेव आणि मीना समाज दिवाळी, दसरा आणि जन्माष्टमी साजरी करत.

• बिहारच्या पूर्णियामध्ये मुस्लिम घरांमध्ये अशी ठिकाणे होती जिथे अल्लाह आणि काली यांची एकत्र प्रार्थना केली जात असे.

• किशनगंजमध्ये सापांची देवी 'बाईशहरी'ची मंदिरे मशिदींच्या शेजारी उभी होती.

• हुसैनी ब्राह्मण इमाम हुसैनचे भक्त राहूनही रमजान पाळत असत.

• अहमदाबादमध्ये शेख लोक कपाळावर टिळा लावत, पण त्यांच्या मृतांना इस्लामिक विधींनुसार दफन करत.

• बऱ्हाणपूरचा पीरजादा संप्रदाय इस्लामिक शिकवण पाळताना विष्णूच्या आगामी 'कलकी' (निष्कलंक) अवताराचीही पूजा करत असे.

ही उदाहरणे दाखवतात की भारतीय संस्कृती किती संमिश्र आहे. भारतातील इस्लाम हा अलगाववादातून (Isolation) नव्हे, तर सहजीवन, संवाद आणि जुळवून घेण्याच्या प्रक्रियेतून विकसित झाला आहे.

असीम रॉय यांनी त्यांच्या 'इस्लामिक सिंक्रेटिक ट्रॅडिशन इन बंगाल' या पुस्तकात म्हटले आहे की, बंगाली इस्लाम ही अरेबियन इस्लामची सौम्य आवृत्ती नाही, तर एका वेगळ्या सांस्कृतिक वातावरणात धर्माची झालेली ऐतिहासिक उत्क्रांती आहे. रफीउद्दीन अहमद यांसारख्या विद्वानांनीही बंगाली मुस्लिम ओळख ही उत्तर भारतीय उर्दू भाषिक मुस्लिमांपेक्षा वेगळी असल्याचे मान्य केले आहे.

भारतीय मुस्लिम कधीही एकसमान (Homogenous) समुदाय नव्हता. भारतात इस्लाम तीन प्रवाहांतून वाढला—विजय (Conquest), स्थलांतर आणि धर्मांतर. दिल्ली सल्तनत आणि मुघलांच्या आगमनापूर्वीच अरब व्यापाऱ्यांनी मलबार किनाऱ्यावर शांततेने इस्लाम आणला होता. चेरामन जुमा मशीद या सुरुवातीच्या सहजीवनाचे प्रतीक म्हणून उभी आहे.

उत्तर भारतात दिल्ली सल्तनतच्या आगमनानंतर एक वेगळी पर्शियन-इस्लामिक संस्कृती उदयास आली. तरीही जेव्हा १२८५ मध्ये उलेमांनी इल्तुतमिशला कठोर शरिया कायदा लागू करण्याचा आग्रह केला, तेव्हा त्याने नकार दिला. त्याने भारताची विविध सामाजिक रचना ओळखली होती आणि मूळ भारतीयांकडून कडाडून विरोध होण्याची भीतीही त्याला होती. होय, राजकीय अतिरेक झाले. पण भारतीय इस्लामला केवळ दिल्ली सल्तनत किंवा मुघलांपुरते मर्यादित करणे हा मोठा अन्याय ठरेल.

इस्लामचा खरा विस्तार सुफी संतांमार्फत झाला. ते व्यक्ती म्हणून आले होते आणि कोणत्याही संस्थेचे प्रतिनिधित्व करत नव्हते. विशेषतः चिश्ती संप्रदायाचे सुफी, ज्यांनी 'वहदत-उल-वजूद' (सर्व प्राणीमात्रांची एकता) हे तत्त्वज्ञान स्वीकारले. ते राजकीय सत्तेपासून दूर, ग्रामीण गरिबांमध्ये स्थायिक झाले. त्यांनी प्रेम, करुणा, संगीत आणि कवितेची भाषा वापरली. त्यांचे खानकाह (आश्रम) हे उपचार आणि सुसंवादाचे केंद्र होते. तिथे स्थानिक लोक संगीत आणि लंगरचा आनंद घेत. तिथेच त्यांना त्यांच्या दुःखातून दिलासा मिळत असे.

पी. हार्डी यांनी त्यांच्या 'द मुस्लिम्स ऑफ ब्रिटिश इंडिया' या पुस्तकात सुफींवर भारतीय योग परंपरेचा कसा प्रभाव पडला आणि लोकांना त्यांच्या सहवासात कशी शांती मिळाली, याची नोंद घेतली आहे.

नंतर तात्विक वाद निर्माण झाले: नक्षबंदी संप्रदायाने 'वहदत-उल-वजूद'ला आव्हान दिले आणि 'वहदत-उल-शुहूद'द्वारे इस्लामच्या शुद्धीकरणाचा पुरस्कार केला. अहमद सरहिंदी आणि नंतर शाह वलीउल्ला यांच्या नेतृत्वाखालील चळवळींनी राष्ट्रवादी देवबंदी आणि अहल-ए-हदीस विचारधारेला आकार दिला. तरीही हे विचारही भारताच्या शक्तिशाली संमिश्र संस्कृतीच्या प्रभावापासून सुटू शकले नाहीत.

भारताने असे महान विचारवंत आणि कवी दिले ज्यांनी सामाजिक जडणघडण मजबूत केली:

• दारा शिकोहने उपनिषदांचे भाषांतर केले आणि 'मजमा-उल-बहरीन' (दोन समुद्रांचा संगम) हा ग्रंथ लिहिला.

• अमीर खुसरोने आपल्याला खडी बोली, हिंदवी साहित्य, तबला आणि कव्वाली दिली.

• इक्बाल यांनी प्रभू रामावर एक नझ्म लिहिली आणि त्यांना 'इमाम-ए-हिंद' म्हटले. त्यांनीच लिहिले, "कुछ बात है कि हस्ती मिटती नहीं हमारी, सदियों रहा है दुश्मन दौरे-जमां हमारा."

• गालिबने बनारसच्या स्तुतीमध्ये 'चिराग-ए-दैर' (मंदिराचा दिवा) ही रचना लिहिली.

• हफीज जालंधरी आणि हसरत मोहानी यांनी कवितेतून भगवान श्रीकृष्णाचा गौरव केला.

अलिगडमध्ये सर सय्यद अहमद खान यांनी शिक्षणात क्रांती घडवून आणली आणि आधुनिक मुस्लिम शिक्षणाची ओळख करून दिली. दारुल उलूम, नदवा यांसारख्या महान संस्था इथे विकसित होत राहिल्या कारण भारताने नेहमीच बौद्धिक स्वातंत्र्य आणि आध्यात्मिक वाढीसाठी अवकाश दिला आहे.

मुशीरुल हसन यांनी 'इस्लाम अँड इंडियन नॅशनलिझम' या पुस्तकात एका ब्रिटिश इतिहासकाराचा दाखला देत म्हटले आहे की, भारतीय मुस्लिम आपल्या नायकांचा आदर आणि गौरव करण्यात कमी पडले आहेत... दिल्लीच्या जामा मशिदीसमोर असलेल्या मौलाना आझाद यांच्या कबरीला किंवा डॉ. झाकीर हुसेन आणि एम.ए. अन्सारी यांच्या कबरीला क्वचितच भारतीय मुस्लिम भेट देतात.

अगदी अलिगड मुस्लिम विद्यापीठाचे विद्वानही सर सय्यद अहमद खान यांच्या या महत्त्वपूर्ण योगदानाबाबत काहीसे असंवेदनशील राहिले आहेत. जरी ही चळवळ प्रामुख्याने अश्रफ (उच्चभ्रू) दृष्टिकोनातून होती, तरीही तिने भारतीय मुस्लिम शिक्षणात क्रांती घडवून आणली, हे नाकारता येणार नाही.

मात्र, वसाहतवादी राजवटीने—विशेषतः त्यांच्या शेवटच्या टप्प्यात—भारताच्या सर्वसमावेशकतेला सर्वात मोठा धक्का दिला. ब्रिटिशांनी 'हिंदू विरुद्ध मुस्लिम' अशी ताठर ओळख (Rigid Identities) लादली, ज्यामुळे शतकानुशतके चालत आलेली सामायिक मूल्ये कमकुवत झाली. आणि हो, आजही जागतिक आणि देशांतर्गत पातळीवर ध्रुवीकरण वाढले आहे. ९/११ नंतरच्या इस्लामोफोबिया आणि कट्टरतावादी परदेशी विचारसरणीच्या प्रभावाखाली काही भारतीय मुस्लिम त्यांच्या मूळ, सुफी-प्रेरित परंपरांपासून धोकादायकपणे दूर गेले आहेत.

डेव्हिड लेलीवेल्ड या प्रसिद्ध समाजशास्त्रज्ञाने आपल्या 'अलिगढ्स फर्स्ट जनरेशन' या पुस्तकात म्हटले आहे की, ब्रिटिश वसाहतवादी अधिकाऱ्यांचे लक्ष भारतीय संस्कृतीतील संदिग्धता काढून टाकण्यावर आणि हिंदू-मुस्लिम ओळख पक्की करण्यावर होते.

दुर्दैवाने, फाळणीनंतरच्या राजकारणात हिंदूंच्या भावनांकडे झालेले दुर्लक्ष आणि राजकीय फायद्यासाठी मुस्लिमांचे केलेले निरर्थक लांगूलचालन यामुळे या महान देशाचे नुकसानच झाले आहे.

१९९२ मध्ये अयोध्येतील वादग्रस्त वास्तू पडल्यानंतर भारतीय मुस्लिम धर्मगुरुंचा प्रभाव लक्षणीयरीत्या कमी झाला आणि मुस्लिमांनी स्वतःला प्रादेशिक राजकीय आकांक्षांशी जोडले. पण याचाही त्यांना फारसा फायदा झाला नाही.

आपल्या सर्वसमावेशक वारशाला धक्के बसले आहेत, हे आपण नाकारू शकत नाही. तरीही आपल्याकडे ए.पी.जे. अब्दुल कलाम आणि प्रसिद्ध पुरातत्वशास्त्रज्ञ के.के. मुहम्मद यांसारखी महान उदाहरणे आहेत. के.के. मुहम्मद यांनी बुंदेलखंडातील बटेश्वर येथील १०० प्राचीन मंदिरांवर केलेले अभ्यासपूर्ण काम वाखाणण्याजोगे आहे.

अजमल सुलतानपुरी त्यांच्या प्रसिद्ध कवितेत—'कहाँ है मेरा हिंदुस्तान'—अतिशय सुंदरपणे म्हणतात:

"मैं ढूंढ रहा हूँ, जहाँ थे तुलसी और कबीर,

जायसी जैसे पीर फकीर,

जहाँ थे मोमिन, गालिब, मीर,

मैं उस को ढूंढ रहा हूँ..."

आज आपल्यासमोर आव्हान आहे ते हा वारसा पुन्हा मिळवण्याचे—न्याय, करुणा आणि भारतीय इस्लामला आकार देणारी सुफी वृत्ती पुन्हा जागृत करण्याचे. भारतीय सुफीवादात शिरलेला भ्रष्टाचारही दूर करणे गरजेचे आहे.

भारतीय मुस्लिमांनी त्यांच्या स्वतःच्या भारतीय संस्कृतीचा अभिमान बाळगला पाहिजे. विशेषतः सोशल मीडियाच्या माध्यमातून परदेशातून येणाऱ्या इस्लामच्या कट्टरतावादी आवृत्तींपासून प्रेरणा घेऊ नये.

सुदैवाने, भारत आजही प्रेरणादायी व्यक्तींना जन्म देत आहे. उर्दू कवी चंद्रभान ख्याल यांचे 'लोलक' हे पुस्तक पैगंबर मोहम्मद यांच्या स्तुतीपर 'नात' (Naat) साठी प्रसिद्ध आहे; जगभरातील मुस्लिम विद्वान त्यांच्या कार्यावर संशोधन करत आहेत. बीतुल बेगम या राजस्थानी लोकभजन गायिका इतक्या तल्लीन होऊन गातात की त्यांचे कौतुक करावे तितके थोडे आहे. अशा बौद्धिक आणि आध्यात्मिक परंपरा केवळ टिकून राहणार नाहीत तर त्या बहरतील याची आपण काळजी घेतली पाहिजे.

भूतकाळातील राजकीय चुकांमुळे दबाव वाढला आणि भारतीय हिंदूंमध्ये तीव्र प्रतिक्रिया उमटली. ज्यामुळे आता भारतीय मुस्लिम ओळख अधिक घट्ट होत आहे. या प्रक्रियेत प्रादेशिक मुस्लिम संस्कृतींचा बळी गेला आहे. वर्षानुवर्षे साडी नेसणाऱ्या बंगाली आणि बिहारी मुस्लिम महिला आता बुरखा घालणे पसंत करतात; बिहारमधील मुस्लिम पुरुषांचे धोतर तर जवळजवळ दिसेनासे झाले आहे. मुस्लिमांमधील सांस्कृतिक विविधता आकुंचन पावत आहे.

एकदा प्रसिद्ध कलाकार विवान सुंदरम यांना विचारण्यात आले होते की, सर्व वसाहती (Colonies) सारख्याच दिसल्या तर दिल्लीतील गोंधळ कमी होईल का? त्यावर ते म्हणाले होते:

"जर सर्व घरे सारखीच दिसली, तर ते किती कंटाळवाणे होईल. विविधता हीच खरी सुंदरता आहे."

आज आपल्यासमोर असलेल्या आव्हानांसाठी केवळ भारतातील हिंदू किंवा केवळ मुस्लिम जबाबदार नाहीत.

हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे की, कोणत्याही एका धार्मिक विचाराला दुसऱ्यापेक्षा श्रेष्ठ मानण्यात भारताची ताकद नाही. पूर्वी राज्य करणाऱ्यांनी हे खूप चांगले ओळखले होते. आता आपल्यालाही हे समजून घेणे गरजेचे आहे.

भारत एक राष्ट्र म्हणून एकवचनी (Singularity) नाही तर बहुलवादाच्या (Plurality) नाजूक समतोलावर उभा आहे.

भारताची सर्वसमावेशक परंपरा—आणि इस्लामशी असलेले तिचे अनोखे नाते—हे केवळ इतिहासाचे अवशेष नाहीत. हा तो पाया आहे ज्यावर एक मजबूत, अधिक आत्मविश्वासू आणि सुसंवादी भारत उभा राहू शकतो.

अडथळे येतच राहतील, पण आपण आशावादी राहिले पाहिजे. आणि एका उज्ज्वल भविष्याची शक्यता पाहिली पाहिजे—जिथे आपण, भारतीय म्हणून, स्पष्ट विचार करू शकू, निर्भयपणे जगू शकू, समृद्ध होऊ शकू आणि एकत्रितपणे सुसंवादाचा पाठपुरावा करू शकू.