जयपूर, राजस्थानचे चार्टर्ड अकाउंटंट विमल चोप्रा अजूनही अफगाणिस्तानमधील जयपूर फूट शिबिराच्या अनुभवातून बाहेर आले नाहीत. "हा अनुभव अद्भुत होता; माझे हे पहिलेच शिबिर होते," असे चोप्रा सांगतात. या शिबिराचे ते प्रमुख होते. यात ७५ अफगाण नागरिकांना जयपूर फूट बसवण्यात आले.

चोप्रा यांनी मीर हमझा या एका तरुण अफगाणचा व्हिडिओ काढला. काबूलमध्ये कृत्रिम पाय बसवल्यानंतर त्याला आनंदाने धावताना, उड्या मारताना जगाने पाहिले. हा व्हिडिओ सोशल मीडियावर व्हायरल झाला. अफगाणिस्तानमध्ये भारताच्या मानवतावादी भूमिकेचे ते प्रतीक बनले.

"हमझाने मला शर्यतीत हरवले. दोन तासांपूर्वी तो आमच्याकडे अपंग म्हणून आला होता. त्याला चालताही येत नव्हते. जयपूर फूट लावताच तो धावू लागला. त्याने मला त्याच्यासोबत धावण्याचे आव्हान दिले. त्याने एका तरुण अफगाण डॉक्टरलाही सोबत घेण्यास सांगितले. आम्ही तिघे धावलो आणि त्याने शर्यत जिंकली."

विमल चोप्रा त्यांचा आणखी एक अनुभव सांगतात, "जयपूर फूट लावताच इशान-उल्लाह हबीबी धावत गेला, आपली सायकल घेऊन आला आणि केंद्राभोवती सायकल चालवू लागला. त्याचा एक पाय कापलेला असल्यामुळे तो सायकल चालवू शकत नव्हता."

सायकल चालवणे हे त्याचे स्वप्न होते. २४ वर्षीय हबीबीच्या डोळ्यात पाणी तरारले होते. आनंदाश्रू ढाळत त्याने भारतीयांना सांगितले, "आता मी घराबाहेर पडून काम करेन. माझे लग्नही होईल."

अफगाण सैन्यात असताना एका स्फोटात इशान-उल्लाह हबीबीने आपला एक पाय गमावला होता. "बॉम्बस्फोटात माझा एक पाय गेला. तेव्हापासून मी घरीच राहिलो. माझे आई-वडील गेले आणि मी एकटाच राहिलो. अपंग जीवनाचा भार मला सहन होत नव्हता. मी निराश झालो होतो. पण या कृत्रिम पायाने मला आशेने भरले आहे. धन्यवाद. धन्यवाद, भारत," असे त्याने चोप्राच्या चमूला सांगितले.

हमझा आणि हबीबी हे ७५ अफगाणांपैकी आहेत ज्यांना गेल्या महिन्यात जयपूर फूटची जीवन बदलणारी भेट मिळाली. परराष्ट्र मंत्रालयाच्या (MEA) वतीने जयपूरच्या श्री भगवान महावीर विकलांग सहायता समितीने १२ ते २५ जून २०२५ दरम्यान काबूल येथे हे शिबिर आयोजित केले होते. 

जयपूर फूटचा इतिहास आणि जगभरातील कार्य

जयपूर फूटचा विकास १९७० मध्ये झाला. त्याचे शोधक, माजी सनदी अधिकारी डी. आर. मेहता यांनी १९७५ मध्ये श्री भगवान महावीर विकलांग सहायता समितीची स्थापना केली. अपंग लोकांना स्वतःच्या पायावर उभे राहण्यास मदत करण्यासाठी त्यांनी हा फूट जगभर पोहोचवला.

१९९७ मध्ये 'टाइम' मासिकाने लिहिले होते, "अफगाणिस्तानपासून रवांडापर्यंतच्या संघर्षग्रस्त आणि युद्धग्रस्त भागांमध्ये न्यूयॉर्क किंवा पॅरिसचे नाव ऐकले असेल किंवा नसेलही, पण भारतातील एका छोट्या शहराचे, जयपूरचे नाव माहीत आहे."

"जयपूर विशेषतः बहुतेक संघर्षग्रस्त भागांमध्ये तेथे बनवलेल्या अद्वितीय कृत्रिम जयपूर फूटसाठी ओळखले जाते. या पायाने भू-सुरुंगामुळे अपंग झालेल्या लोकांचे जीवन बदलले आहे."

तेव्हापासून, समितीने २४ लाखांहून अधिक लोकांना कृत्रिम पाय लावून मदत केली आहे. यात परदेशातील, विशेषतः युद्धग्रस्त आणि संघर्षग्रस्त देशांमधील ४८,००० लोकांचा समावेश आहे.

डॉ. मेहता यांच्या मते, भारताबाहेर ते संघर्षग्रस्त भागांना प्राधान्य देतात. जिथे जयपूर फूटची लोकांना नितांत गरज असते. "अशा ठिकाणी लोक अत्यंत निराशा आणि गरिबीत बुडालेले असतात. जयपूर फूट त्यांच्या निराश जीवनात केवळ आशाच भरत नाही, तर त्यांना सन्मानाने जगण्याची संधीही देते. त्याव्यतिरिक्त, ते काम करू लागल्याने त्यांची गरिबीही दूर होते."

मेहता सांगतात, "इस्रायलसोबत युद्ध सुरू होण्याच्या फक्त तीन महिने आधी आम्ही पॅलेस्टाईनमध्ये होतो. आम्ही तेथे ४७३ लोकांना पाय बसवले."

संस्थेने २००७ मध्ये कराची आणि २०१८ मध्ये इस्लामाबाद येथे पाकिस्तानातही जयपूर फूट शिबिरे आयोजित केली. "पाकिस्तानी लोक आम्हाला खूप आदर आणि प्रेम देतात. दुकानदारांनी आमच्याकडून पैसे घेण्यास नकार दिला. त्यांनी सांगितले, 'तुम्ही आमच्यासाठी जे करत आहात, त्याची किंमत आम्ही देऊ शकत नाही.'"

"अफगाणिस्तानात आमचे हे सहावे शिबिर होते. पहिले शिबिर १९९६ मध्ये सुरू झाले. यापैकी चार शिबिरांना भारत सरकारने प्रायोजित केले. एक दुबईच्या 'अल-फलाह बँकेने' आणि एक काबूलमधील एका व्यावसायिकाने उभारले."

भारताच्या परराष्ट्र मंत्रालयाचे प्रवक्ते रणधीर जैस्वाल यांनी ट्वीट करून याबद्दल माहिती दिली होती. "भारत सरकारने अफगाणिस्तानमधील लोकांसाठी चालवलेल्या मानवतावादी मदत कार्यक्रमाचा भाग म्हणून, जयपूरच्या भगवान महावीर विकलांग सहायता समितीने (BMVSS) काबूलमध्ये पाच दिवसांचे जयपूर फूट शिबिर आयोजित केले. लोकांनी यात मोठ्या उत्साहाने भाग घेतला. ७५ लोकांना जयपूर फूट बसवले."

भारताने अफगाणिस्तानमधील तालिबान सरकारला अद्याप मान्यता दिलेली नाही. तरीही, तेथील लोकांना मानवतावादी मदत सुरू ठेवली आहे.

अफगाणिस्तानातील अनुभव

विमल चोप्रा यांनी काबूलमधील भारतीय दूतावासात कार्यालय सुरू केले. "आम्हाला दूतावास परिसरातच दुसऱ्या इमारतीत कडेकोट बंदोबस्तात ठेवले होते.", असे त्यांनी 'आवाज-द व्हॉईस'ला सांगितले.  

दूतावासाजवळ ४०० खाटांचे रुग्णालय आहे. हे रुग्णालयही भारताने बांधले आहे. या रुग्णालयात कृत्रिम अवयव बसवण्यासाठी एक विभाग आहे. तथापि, तो विभाग दिवसातून फक्त एकच पाय बनवू शकतो. शिवाय, तो पाय जयपूर फूटइतका चांगला नाही.

विमल म्हणाले, "आम्ही विभागातील कर्मचाऱ्यांना आमच्या चमूत सामील होण्यास सांगितले. त्यांना जयपूर फूट बनवण्याचे प्रशिक्षणही दिले."

रुग्णालयात अपंगांची नोंदणी झाली. दूतावासातील शिबिर कार्यालयात, चमूने प्रत्येक व्यक्तीची तपासणी केली आणि मोजमाप घेतले. प्रत्येक जयपूर फूट गरजेनुसार बनवले गेले आणि एका दिवसात तयार झाले.

चमूचे तंत्रज्ञ व्यवस्थापक ओम शर्मा यांच्यासाठी अफगाणिस्तानची ही नेहमीसारखीच  एक भेट होती.  ते म्हणतात, "यावेळी आम्हाला अत्यंत कडेकोट बंदोबस्तात काम करावे लागले. आम्ही बुधवारी अफगाण एअरवेजच्या विमानाने काबूलला गेलो आणि पुढील बुधवारी परतलो. या सर्व दिवसांमध्ये आम्ही बुलेटप्रूफ वाहनांमधून प्रवास केला."

"आम्हाला दिवसा बुलेटप्रूफ जॅकेट घालावी लागत होती. रात्री उशाजवळ ठेवून झोपावे लागत होते. दूतावास आणि रुग्णालयाच्या आत आणि बाहेर कडक सुरक्षा होती. लोकांचे वर्तन उबदार होते. वेगवेगळ्या वातावरणात काम करण्याची आम्हाला सवय असली तरी, अफगाणांच्या वृत्तीमुळे आमची भीती कमी झाली. आम्हाला फोन ठेवण्याची परवानगी नव्हती. भाषेचीही समस्या होती, आणि आम्ही शारीरिक आणि सांकेतिक भाषेने काम केले."

चमूने दोन तरुण मुलांचे दोन्ही पाय बसवले. "एका तरुणाचा एक पाय दुसऱ्या पायापेक्षा सुमारे एक फूट लहान होता. तो पाय कापलेला होता. परंतु त्याचा मूळ पाय सुरक्षित होता. आमच्यासमोरील समस्या अशी होती की त्याला चालवण्यासाठी दोन्ही पाय जमिनीवर ठेवणे आवश्यक होते. नैसर्गिक पायाची ताकदही वाढवावी लागेल. प्रथम, नैसर्गिक पाय जयपूर फूटमध्ये ठेवला, आणि मग दुसऱ्या पायाच्या लांबीचा आणखी एक फूट तयार करून त्याला जोडला."

"हे पाहून आम्हाला आनंद झाला. यासाठी आम्ही वेगवेगळ्या प्रकारच्या सामग्रीचा वापर केला. कृत्रिम पाय हलका असावा, जमिनीवर ठेवल्यानंतर सहज उचलला जावा आणि नैसर्गिक पायही पूर्णपणे काम करू शकेल हे आम्हाला पाहावे लागले."

समितीचे माध्यम व्यवस्थापक आणि ज्येष्ठ पत्रकार प्रकाश भंडारी यांच्या मते, या शिबिराची पाकिस्तान टीव्हीवर खूप चर्चा झाली. पाकिस्तान्यांनी अफगाण-भारत संबंधांची तुलना त्यांच्या शेजारी देशाशी केली.