फरहान इस्रायली / जयपूर
अब्दुल सलाम जोहर यांनी परंपरा आणि नावीन्य यांचा मिलाफ साधून, राजस्थानातील मनिहार समाजाला एका नव्या उंचीवर नेले आहे. ते केवळ लाखेच्या बांगड्याच घडवत नाहीत, तर आशा, बदल आणि प्रकाशाचे एक अनोखे उदाहरणही सादर करत आहेत. त्यांचा प्रवास आपल्याला शिकवतो की, आवड, कठोर परिश्रम आणि सामाजिक जाणीव यांचा संगम कोणत्याही बदलाचा पाया ठरू शकतो.
जयपूरच्या सुगंधित गल्ल्यांमध्ये, जिथे पारंपरिक हस्तकला हे शहराचा आत्मा आहे, तिथे अब्दुल सलाम आव्हानात्मक परिस्थितीतही सामाजिक जाणीवेने व्यवसाय करत आहेत. त्यांची उत्पादने एकीकडे पारंपरिक सौंदर्याचे प्रतीक आहेत, तर दुसरीकडे हजारो हातांच्या मेहनतीचे फळ आहेत.
मनिहार समाजात जन्मलेल्या जोहर यांचे कुटुंब साधे होते, पण त्यांची स्वप्ने मोठी होती. त्यांचे आजोबा हाफिज मोहम्मद इस्माईल हे समाजातील पहिले 'हाफिज' होते, ज्यांनी कुटुंबात व्यवसाय आणि धर्माचा पाया घातला. आपले वडील हाजी अब्दुल अझीझ आणि आई हज्जन कमर जहाँ यांचा संघर्ष पाहून, जोहर यांनी मेहनत, समर्पण आणि समाजसेवेला आपल्या जीवनाचा मुख्य मंत्र बनवले.
जयपूरच्या त्रिपोलिया बाजारातील त्यांच्या वडिलोपार्जित 'इंडियन कंगन अँड कलर स्टोअर' या दुकानातून सुरू झालेला त्यांचा प्रवास, आज जागतिक बाजारपेठेत 'जोहर डिझाइन', 'जोहर किंग' आणि 'इंडियन क्राफ्ट्स' यांसारख्या ब्रँड्सपर्यंत पोहोचला आहे. त्यांचे अमेरिका, इटली, फ्रान्स, जर्मनी, दुबई आणि इतर अरब देशांमध्येही ग्राहक आहेत. अनेकदा, जास्त मागणी आणि मर्यादित उत्पादनामुळे ग्राहकांना बराच वेळ प्रतीक्षा करावी लागत असे.
उल्लेखनीय म्हणजे, त्यांनी लाखेच्या बांगड्यांना केवळ व्यवसाय किंवा रोजगारापुरते मर्यादित न ठेवता, त्याला नावीन्य आणि सामाजिक कल्याणाचे साधन बनवले. त्यांनी ओळखले होते की, केवळ बांगड्या बनवून ते पुढे जाऊ शकणार नाहीत, म्हणून त्यांनी लाख, पितळ, लाकूड, ब्लू पॉटरी आणि हाताने बनवलेल्या कागदासह अनेक हस्तकला एकत्र केल्या. या उपक्रमाने बाजारात एक नवी चैतन्य आणले आणि त्यांच्या समृद्ध उत्पादनांना सजावट आणि फॅशनच्या जगात एक विशेष स्थान मिळवून दिले.
नाताळच्या सजावटीसाठी, ख्रिसमस बॉल्स, सांताक्लॉज, ज्वेलरी बॉक्स, कॅन्डल स्टँड्स, फोटो फ्रेम्स, पेन स्टँड्स, पुष्पगुच्छ आणि लाकडी प्राणी यांसारख्या उत्पादनांना आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत खूप मागणी होती.
जोहर यांना समजले होते की, हे यश तेव्हाच टिकेल जेव्हा त्यामागील कलाकारांचा आदर केला जाईल, त्यांना सुरक्षितता आणि योग्य मोबदला मिळेल. गरम लाखेसोबत काम करताना कलाकार भाजण्याचे प्रकार सर्रास घडत, पण त्यांनी त्यांना प्रशिक्षण दिले, प्रेरित केले आणि चांगला पगार दिला. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे, ही परंपरा सिकर, झुनझुनू, फतेहपूर आणि शेखावतीच्या गावांपर्यंत पोहोचली आणि हजारो कुटुंबांसाठी उदरनिर्वाहाचे साधन बनली.
२००० सालापर्यंत लाखेचा व्यवसाय शिखरावर होता, पण त्यानंतर जागतिक बाजारपेठ चीन, तैवान आणि थायलंडच्या स्वस्त आणि टिकाऊ उत्पादनांनी भरून गेली. परदेशी उत्पादने निश्चितच लाखेसारखी दिसत होती, पण त्यात ना परंपरेचा आत्मा होता, ना कलाकारांचे रक्त आणि घाम. असे असूनही, भारतीय बाजारपेठ या कृत्रिम रासायनिक उत्पादनांकडे झुकली.
वाढत्या कच्च्या मालाच्या किमती आणि आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेमुळे जोहर यांच्यासारखे उद्योजक संघर्ष करू लागले. सरकारकडून फारसा किंवा कोणताही पाठिंबा नव्हता. लाख, कोळसा, काच आणि चमकी पावडर यांसारख्या कच्च्या मालाच्या किमती वाढतच राहिल्या, पण कोणतीही सरकारी योजना कारागिरांना मदत करू शकली नाही. परिणामी, अनेक कारागिरांनी हा व्यवसाय सोडून लहान दुकाने सुरू केली किंवा ते मजूर बनले.
या आव्हानांना न जुमानता, अब्दुल सलाम जोहर यांनी समाजसेवेचा आपला निश्चय कधीही कमी होऊ दिला नाही. आपल्या शाळा-कॉलेजच्या दिवसांपासून, त्यांनी मनिहार समाजात प्रचलित असलेल्या वाईट प्रथांविरोधात आवाज उठवला.
समाजाचे सचिव म्हणून, त्यांनी मृत्यूभोज, अनावश्यक हुंडा पद्धत आणि इतर दिखाऊ प्रथांविरोधात दहा-बारा वर्षे मोहीम चालवली. त्यांनी लोकांना पटवून दिले की, या वाईट प्रथांपासून मुक्तता हीच खरी प्रगती आहे. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे, यातील अनेक परंपरा बदलल्या, समाजाची विचारसरणी बदलली आणि नवीन पिढीला एक नवी दिशा मिळाली. त्यांना हे चांगलेच समजले होते की, समाजाची प्रगती केवळ आर्थिकच नव्हे, तर सामाजिकही असली पाहिजे.
त्यांच्या मेहनतीचे आणि नावीन्यपूर्णतेचे देश-विदेशात कौतुक झाले. त्यांना 'भारत गौरव पुरस्कार', 'इंदिरा गांधी पुरस्कार', 'आंतरराष्ट्रीय कोहिनूर पुरस्कार', 'समाज रत्न' आणि 'गांधी शांतता पुरस्कार' यांसारख्या प्रतिष्ठित पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले. हे पुरस्कार भारत, नेपाळ आणि बँकॉक येथे देण्यात आले, जे त्यांच्या जागतिक ओळखीचा पुरावा आहे.
पण दुर्दैवाने, त्यांना राजस्थान सरकारकडून कोणताही पाठिंबा मिळाला नाही, याची खंत वाटते. त्यांनी लाखेसारखी अद्वितीय परंपरा वाचवण्यासाठी अनेक सूचना दिल्या, पण त्याचा काही उपयोग झाला नाही.
लाखेचे काम पूर्णपणे हाताने केले जाते आणि त्यात मशीनची कोणतीही भूमिका नसते. त्यामुळे, सरकारने कारागिरांना कमी व्याजावर स्वस्त कर्ज, कच्च्या मालावर सवलत, प्रशिक्षण केंद्रे आणि बाजारपेठेची उपलब्धता यांसारख्या सुविधा पुरवाव्यात, असे त्यांचे मत आहे.
ते आणि इतर कारागीर एका समर्पित हस्तकला मंडळाच्या स्थापनेचे स्वागत करतील, जिथे कारागिरांना एकाच ठिकाणी जागा, संसाधने आणि बाजारपेठ मिळेल. जर तातडीने पावले उचलली नाहीत, तर ही पारंपरिक कला हळूहळू नाहीशी होईल आणि हजारो कुटुंबांचे भविष्य अंधारात जाईल.
जोहर यांचा विश्वास आहे की, लाखेची कला हा केवळ एक व्यवसाय नाही, तर तो राजस्थानचा सांस्कृतिक आत्मा आहे. त्याला वाचवणे ही केवळ सरकारचीच नव्हे, तर संपूर्ण समाजाची जबाबदारी आहे. त्यांच्यासाठी, हे काम केवळ नफ्याचे साधन नाही, तर कला आणि परंपरेची सेवा आणि सन्मान आहे.
ते आपल्या जीवनातील या प्रवासाला वैयक्तिक मानत नाहीत, तर सामूहिक संघर्ष आणि उन्नतीची कहाणी मानतात. त्यांचे स्वप्न आहे की, येणारी पिढी ही कला अभिमानाने पुढे नेईल आणि तिला पुन्हा जागतिक स्तरावर स्थापित करेल.
