झेब अख्तर

शास्त्रज्ञ म्हणून लौकिक असणारे डॉ. साजिद हुसैन यांनी प्रतिष्ठित संशोधन कारकीर्द सोडून रामगढच्या चितरपूर गावातील मुलांसाठी उज्ज्वल भविष्य घडवण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी उभे केलेले मॉडेल संपूर्ण भारतात शिक्षणाची व्याख्या बदलत आहे. या परिवर्तनाच्या केंद्रस्थानी आहे त्यांचा उपक्रम "स्कूलोजियम" (Schoologium) – जो हजारो विद्यार्थी आणि शेकडो शिक्षकांसाठी बनलाय आशेचा किरण.

साजिद स्पष्ट करतात, "ज्याप्रमाणे आपले शरीर तंदुरुस्त राहण्यासाठी व्यायामाची गरज असते, त्याचप्रमाणे मेंदूलाही सक्रिय राहण्यासाठी नियमित व्यावहारिक व्यायामाची (workouts) गरज असते." स्कूलोजियममध्ये मुले केवळ पाठ्यपुस्तकांमधून शिकत नाहीत — ते स्पर्श, गंध, चव आणि अनुभवातून शिकतात.

ते ॲसिड आणि बेस समजून घेण्यासाठी लिंबू, कारले आणि हळद चाखतात; ते स्वतःच्या स्वयंपाकघरातील धान्य आणि भाज्या पाहून पोषण शिकतात. हे संवाद आणि कल्पनाशक्तीतून शिकणे आहे — जे रवींद्रनाथ टागोरांच्या शांतिनिकेतनच्या दृष्टीकोनाची आठवण करून देते.

डॉ. साजिद हुसैन हे नेमराच्या सुमारे ३० किलोमीटर आधी असलेल्या चितरपूर गावचे आहेत. त्यांचे सुरुवातीचे शिक्षण एका सरकारी शाळेत झाले, जिथे १०० पेक्षा जास्त मुले एकाच वर्गात बसत. त्या शाळेतील मोजकीच मुले पुढे यशस्वी करिअर करू शकली — या वास्तवाने त्यांच्या मनावर कायमचा ठसा उमटवला.

बंगळुरूच्या इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्समधून पदव्युत्तर शिक्षण आणि जर्मनीतून पीएचडी मिळवल्यानंतर, साजिद यांनी राष्ट्रीय एरोस्पेस प्रयोगशाळेत (National Aerospace Laboratories) शास्त्रज्ञ म्हणून काम करण्यास सुरुवात केली. परंतु भारतातील आणि परदेशातील प्रमुख संस्थांमधील त्यांच्या अनुभवाने एक कटू सत्य उघड केले — ग्रामीण भागातील मुले बुद्धिमत्तेच्या अभावामुळे मागे पडत नाहीत, तर त्यांना दर्जेदार शैक्षणिक साधनांची उपलब्धता नसल्यामुळे मागे पडतात.

ही दरी भरून काढण्याचा निर्धार करून, साजिद यांनी २०१२ मध्ये आपल्या सरकारी नोकरीचा राजीनामा दिला आणि ते आपल्या गावी परतले. तिथेच 'स्कूलोजियम'चा जन्म झाला — हे नावच "स्कूल" आणि "जिम्नॅशियम" (Gymnasium - व्यायामशाळा) यांचे मिश्रण आहे.

त्यांच्यासमोरील सर्वात मोठे आव्हान होते शिक्षकांची मानसिकता बदलणे. बहुतेक ग्रामीण शिक्षक पाठांतरावर आधारित पद्धतींना सरावलेले होते आणि त्यांना अनुभवात्मक मॉडेलमध्ये सामावून घेण्यासाठी महिन्यांचे प्रशिक्षण आवश्यक होते. यावर उपाय म्हणून, स्कूलोजियम केवळ मुलांनाच शिकवत नाही, तर शिक्षकांनाही प्रशिक्षित करते. साजिद यांचा दृष्टिकोन, ज्याला 'मेकर-ओरिएंटेड पेडागॉजी' (Maker-Oriented Pedagogy - स्वतः करून शिकण्याची पद्धत) म्हणतात, तो समस्या सोडवण्याची आणि निर्णय घेण्याची कौशल्ये विकसित करण्यावर लक्ष केंद्रित करतो.

त्यांचा विश्वास आहे की, येत्या दशकांमध्ये, जेव्हा कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि रोबोटिक्स नोकरीच्या बाजारपेठेवर वर्चस्व गाजवतील, तेव्हा केवळ मजबूत समस्या-निवारण क्षमता असलेलेच टिकून राहतील.

आज, त्यांचे मॉडेल झारखंडच्या पलीकडे दूरवर पसरले आहे — कर्नाटकपासून अरुणाचल प्रदेशपर्यंत, अनेक शाळांनी ते स्वीकारले आहे. जमशेदपूरमधील डीबीएमएस स्कूल आणि अरुणाचल प्रदेशातील एक सैनिक स्कूल यांसारख्या संस्था स्कूलोजियम मॉड्यूल आधीच राबवत आहेत. नीती आयोग (NITI Aayog) आणि झारखंड सरकार दोघेही हे मॉडेल व्यापक स्तरावर कसे स्वीकारता येईल, याचा शोध घेत आहेत.

साजिद म्हणतात, "सध्या, केवळ सुमारे २०% विद्यार्थ्यांना रोजगार मिळतो आणि केवळ ५-१०% विद्यार्थ्यांना चांगल्या नोकऱ्या मिळतात. हे बदलायलाच हवे — विशेषतः झारखंडच्या ७६% ग्रामीण मुलांसाठी, ज्यांना समान संधी मिळायला हवी."

२०१७ मध्ये, साजिद यांनी आणखी एक नवोपक्रम सुरू केला — मुलांसाठी नवीन पिढीची पाठ्यपुस्तके तयार करणे. सात वर्षांच्या अथक परिश्रमानंतर, २०२४ मध्ये, स्कूलोजियम बुक्सने 'मेकर-आधारित शिक्षण' आणि अनुभवात्मक शिक्षणावर आधारित ४८ नाविन्यपूर्ण बालवाडी पाठ्यपुस्तके सादर केली.

या प्रकल्पात अझीम प्रेमजी विद्यापीठ, डीपीएस रांची आणि झारखंड तंत्रज्ञान विद्यापीठातील तज्ज्ञांचा सहभाग होता. रांची विद्यापीठाचे माजी कुलगुरू, प्रा. ए.ए. खान यांनी या उपक्रमाचे कौतुक केले, ते म्हणाले, "ही पुस्तके सुरुवातीच्या शिक्षणात ताजेपणा, खोली आणि सर्जनशीलता आणतात. ती मुलांना सक्रियपणे आणि आनंदाने शिकण्यास प्रोत्साहित करतात."

२०२५-२६ च्या सत्रापासून, डीबीएमएस कडमा स्कूल, जमशेदपूर आणि इतर अनेक संस्था ही पुस्तके स्वीकारतील. आतापर्यंत, ८५ गावांमधील २६,००० हून अधिक मुलांना या मॉडेलचा फायदा झाला आहे, ज्यांना ६२१ शिक्षक आणि १७७ प्रशिक्षित सहाय्यकांनी मार्गदर्शन केले आहे. मासिक शुल्क केवळ ₹५०० आहे आणि आर्थिकदृष्ट्या दुर्बळ कुटुंबांसाठी ते पूर्णपणे माफ आहे.

गावागावांमध्ये परिवर्तन स्पष्ट दिसत आहे. जी मुले एकेकाळी निरसतेमुळे शाळा सोडत होती, ती आता प्रयोग आणि सर्जनशील शिक्षणाने आकर्षित होऊन उत्सुकतेने वर्गात येतात. पालकांनीही फरक ओळखला आहे — पूर्वी त्यांची मुले यांत्रिकपणे धडे पाठ करत असत, पण आता ती घरी येऊन प्रश्न विचारतात, कल्पनांचा शोध घेतात आणि चिकित्सकपणे विचार करतात.

साजिद यांचे पुढील स्वप्न आहे जाड पुस्तके किंवा काँक्रीटच्या भिंती नसलेली शाळा बांधणे — जिथे मुले थेट शेतातून, बागेतून, बाजारातून आणि दैनंदिन जीवनातून शिकतील. "आम्हाला नोकरी शोधणारे तयार करायचे नाहीत," ते म्हणतात. "आम्हाला नोकरी देणारे तयार करायचे आहेत."

आज, चितरपूर हे छोटेसे गाव शैक्षणिक नवोपक्रमाचे केंद्र बनले आहे. एका माणसाच्या दृष्टीने हजारो ग्रामीण मुलांचे भवितव्य बदलले आहे. डॉ. साजिद हुसैन यांनी सिद्ध केले आहे की दृष्टी, दृढनिश्चय आणि तळमळीने, भूमीपुत्रही शिक्षणाच्या जगात क्रांती घडवू शकतो.