फरहान इस्रायली 

आरिफ खान यांचा जन्म राजस्थानच्या हनुमानगढ जिल्ह्यातील मसानी या लहानशा गावात झाला, जिथे लोक दिवसा शेतात काम करत आणि रात्री तारे पाहत असत. या सामान्य सुरुवातीपासून, ते एक असे शास्त्रज्ञ बनले आहेत, ज्यांचा प्रवास हजारो तरुणांना प्रेरणा देतो. त्यांची कहाणी हे सिद्ध करते की, दृढनिश्चय, कठोर परिश्रम आणि योग्य मार्गदर्शनाने सर्वात दूरची स्वप्नेही साध्य करता येतात.

आज, डॉ. आरिफ खान यांनी संशोधन, शोध आणि पुस्तके यांमधून आरोग्यसेवा आणि जीवशास्त्रात भरीव योगदान दिले आहे. "संशोधनासाठी संयम लागतो; १०० प्रयोगांपैकी कदाचित पाचच यशस्वी होतात - पण ते पाच जग बदलू शकतात," असे त्यांनी 'आवाज-द व्हॉइस'ला सांगितले. ३० हून अधिक प्रकाशित शोधनिबंध आणि दोन पुस्तकांसह, त्यांची कारकीर्द चिकाटी आणि नावीन्यपूर्णतेचा पुरावा आहे.

३४ वर्षीय आरिफ शिक्षणाला महत्त्व देणाऱ्या कुटुंबात वाढले. त्यांचे वडील, वकील फरीद खान, यांना आपला मुलगा डॉक्टर बनावा असे वाटत होते. हेच स्वप्न त्यांच्या दिवंगत आई हाजिन आमना बीबी आणि आजोबा हाजी युसूफ खान यांचेही होते. मसानीमध्ये मर्यादित शाळा आणि संधी असूनही, आरिफ यांची विज्ञानाबद्दलची आवड अधिकच वाढत गेली.

त्यांचे शालेय शिक्षण हनुमानगढच्या चौधरी मनीराम मेमोरियल सीनियर सेकंडरी स्कूलमध्ये सुरू झाले. शाळेत ते नेहमीच अव्वल विद्यार्थ्यांमध्ये गणले जात. नंतर, श्री गंगानगरच्या डीएव्ही स्कूलमध्ये शिकत असताना, त्यांनी 'उत्कृष्ट विद्यार्थी पुरस्कार' जिंकला. त्यांनी बिकानेरच्या महाराजा गंगा सिंह विद्यापीठातून जीवशास्त्रात पदवी घेतली आणि स्वामी केशवानंद राजस्थान कृषी विद्यापीठातून बायोटेक्नॉलॉजीमध्ये एम.एस्सी. पूर्ण केले. त्यांच्या हुशारीमुळे त्यांनी नेट (NET) आणि सेट (SET) सारख्या प्रतिष्ठित राष्ट्रीय परीक्षा उत्तीर्ण केल्या.

जयपूरच्या पोस्ट ग्रॅज्युएट इन्स्टिट्यूट ऑफ व्हेटरनरी एज्युकेशन अँड रिसर्चमध्ये पीएचडी दरम्यान, त्यांनी दुधातील रोगजंतूंवर महत्त्वपूर्ण संशोधन सुरू केले. राजस्थानमध्ये, जिथे अनेक लोक न पाश्चराईज केलेले दूध पिण्यास प्राधान्य देतात, तिथे त्यांनी शोधून काढले की आजारी प्राण्यांमधील हानिकारक जीवाणू दुधात कसे मिसळतात आणि गंभीर आजारांना कारणीभूत ठरतात. त्यांच्या संशोधनातून दोन महत्त्वाचे धोके समोर आले: रोगजंतूंना अधिक घातक बनवणारे अनुवांशिक गुणधर्म आणि पशुधनामध्ये प्रतिजैविकांच्या (antibiotics) अतिवापरामुळे वाढणारी त्यांची प्रतिकारशक्ती.

राजस्थानच्या कठोर हवामानातील संशोधनाच्या आव्हानांनी त्यांना आणखी नवनवीन शोध लावण्यास प्रवृत्त केले. दुधाचे नमुने प्रयोगशाळेत पोहोचवण्यासाठी अनेकदा २४ तासांपेक्षा जास्त वेळ लागत असे, ज्यामुळे ते खराब होत. ही समस्या सोडवण्यासाठी, डॉ. आरिफ यांनी 'पोर्टेबल फूड मायक्रोबायोलॉजी ॲनालायझर'चा शोध लावला - एक असे उपकरण जे दोन तासांच्या आत जागेवरच दुधाची चाचणी करू शकते. या शोधाला नंतर पेटंटही मिळाले. आपल्या तत्त्वांनुसार, त्यांनी या उपकरणातून मिळणारे संभाव्य उत्पन्न भारत सरकारला हस्तांतरित करण्याचा निर्णय घेतला.

सध्या, डॉ. आरिफ शिक्षण मंत्रालय, कुराज (अजमेर) येथे कार्यरत आहेत, जिथे ते एकात्मिक जीवशास्त्र प्रयोगशाळेचे नेतृत्व करतात आणि तरुण विद्वानांना मार्गदर्शन करतात. त्यांचे कार्य बायोटेक्नॉलॉजी, मायक्रोबायोलॉजी आणि बायोकेमिस्ट्री या क्षेत्रात पसरलेले आहे. ते आता आणखी एका जीवनदायी उपकरणावर काम करत आहेत - 'अँटीबायोटिक सेन्सिटिव्हिटी ॲनालायझर'. सध्याच्या पद्धतींना ४८ तास लागतात, पण हे मशीन ४-६ तासांच्या आत ओळखू शकेल की जीवाणू संसर्गावर कोणते प्रतिजैविक काम करेल, ज्यामुळे अगणित जीव वाचू शकतील.

त्यांच्या व्यावसायिक कामगिरीमागे एक अत्यंत वैयक्तिक प्रेरणा आहे. २०२१ मध्ये, डॉ. आरिफ यांनी आपल्या आईला कर्करोगाने गमावले. त्यांच्या स्मृतीत, त्यांनी 'कॅन्सर: फ्रॉम सेल टू क्युर' हे पुस्तक लिहिले. त्यांनी तरुण संशोधकांसाठी एक व्यावहारिक मार्गदर्शकही लिहिले आहे. त्यांच्या योगदानाची दखल घेऊन त्यांना २०१८ मध्ये एनआयटी जयपूरकडून 'यंग सायंटिस्ट अवॉर्ड'ने सन्मानित करण्यात आले आणि ते 'अमेरिकन सोसायटी फॉर मायक्रोबायोलॉजी'चे सदस्य आहेत.

तरीही, डॉ. आरिफ जमिनीवर पाय घट्ट रोवून आहेत. ते आपल्या मार्गदर्शकांना - डॉ. गोविंद सिंग, प्रा. आनंद भालेराव, प्रा. इर्शाद अली खान आणि डॉ. एल.के. शर्मा - तसेच आपले बंधू, वकील इमदाद खान यांच्या अतूट पाठिंब्याचे श्रेय देतात. "प्रत्येक पावलावर, मला प्रेरणा देणारे कोणीतरी होते," असे ते आठवतात.

उल्लेखनीय म्हणजे, आरिफ यांनी वयाच्या अवघ्या साडेपंधरा वर्षी १२ वी पूर्ण केली होती, ज्यामुळे ते वैद्यकीय प्रवेश परीक्षेसाठी अपात्र ठरले. जो सुरुवातीला एक धक्का वाटला, तोच त्यांच्या आयुष्यातील एक निर्णायक क्षण ठरला. आपल्या आजोबांच्या प्रोत्साहनाने, त्यांनी संशोधनाचा मार्ग निवडला आणि अखेरीस ‘डॉ.’ ही पदवी मिळवून, एका अनपेक्षित मार्गाने आपल्या कुटुंबाचे स्वप्न पूर्ण केले.

राजस्थानच्या वैज्ञानिक वातावरणावर भाष्य करताना, डॉ. आरिफ सांगतात की, मर्यादित भरती आणि सुविधा संशोधनात अडथळा आणतात. तरीही, त्यांचे शोध दाखवून देतात की, स्थानिक आव्हाने जागतिक दर्जाचे उपाय कसे निर्माण करू शकतात.

गावातील एका लहानशा मुलापासून ते आपल्या संशोधनातून अनेकांचे जीव वाचवणारा शास्त्रज्ञ… इथपर्यंतचा डॉ. आरिफ खान यांचा प्रवास याच गोष्टीची साक्ष देतो की, ध्येयाने प्रेरित होऊन केलेली चिकाटीने केलेले प्रयत्न मार्गदीप बनून पिढ्यानपिढ्यांचा मार्ग उजळवून टाकतात.