फरहान इस्रायली
कला-संरक्षण हे एक असे क्षेत्र आहे, जे केवळ इतिहास जपत नाही, तर पिढ्यानपिढ्यांना आपल्या वारशाशीही जोडते. याच क्षेत्रात मैमुना नर्गिस हे एक अनोखे नाव आहे, ज्यांनी देशातील पहिल्या मुस्लिम महिला कला-संरक्षक म्हणून आपली ओळख निर्माण केली आहे.
त्यांची कहाणी केवळ व्यावसायिक यशाची नाही, तर ती आवड, संघर्ष आणि दृढनिश्चयाची आहे, ज्याने इतिहासाच्या तुटलेल्या तुकड्यांना पुन्हा जिवंत केले.
लहानपणापासूनच त्यांना कलेची आवड होती, जी नंतर त्यांच्या आयुष्याचे ध्येय बनली. शालेय शिक्षणानंतर, जेव्हा त्यांनी अलीगढ मुस्लिम विद्यापीठातून (AMU) ललित कलेचे शिक्षण घेण्यास सुरुवात केली, तेव्हा त्यांच्यातील कलाकाराला आकार मिळू लागला. पण एमएफएला प्रवेश मिळणे अवघड असल्याने, त्यांनी 'म्युझियोलॉजी'मध्ये एका वर्षाचा डिप्लोमा निवडला - जो त्यांच्या जीवनाचा निर्णायक क्षण ठरला.
या कोर्समुळे त्या दिल्लीच्या राष्ट्रीय संग्रहालयात पोहोचल्या, जिथे त्यांना तीन महिने प्रशिक्षण घेण्याची संधी मिळाली. मैमुना सांगतात की, हा अनुभव त्यांच्यासाठी एका नवीन जगात प्रवेश करण्यासारखा होता - त्यांना केवळ पुस्तकांच्या पलीकडे जाऊन इतिहासाला स्पर्श करण्याची संधी मिळाली.
२००२ मध्ये, त्यांनी जयपूरच्या ऐतिहासिक जयगड किल्ल्यात 'क्युरेटर' म्हणून काम करण्यास सुरुवात केली आणि तिथून त्यांच्या कला-संरक्षणाच्या प्रवासाला खऱ्या अर्थाने सुरुवात झाली.
हा मार्ग सोपा नव्हता. जेव्हा त्या म्युझियोलॉजी आणि संवर्धनाचा अभ्यास करण्यासाठी दिल्लीला गेल्या, तेव्हा लोकांनी त्यांना टोमणे मारले, "प्रत्येकाचे स्वप्न एएमयूमध्ये येण्याचे असते आणि तू तिथून दिल्लीला जात आहेस?" म्युझियोलॉजी आणि कला-संरक्षणासारखे विषय समाजासाठी अजूनही अनोळखी होते, पण त्यांच्या पालकांनी आपल्या मुलीच्या स्वप्नांवर विश्वास ठेवला. त्यांच्या आई तर परीक्षेसाठी त्यांच्यासोबत दिल्लीलाही गेल्या होत्या.
पुढचा रस्ता आव्हानांनी भरलेला होता. त्या हिजाब घालत असल्याने, अनेकांचा त्यांच्या क्षमतेवर विश्वास वाटत नव्हता. एका ग्राहकाने तर प्रकल्प आणि बजेटला मंजुरी दिल्यानंतरही, केवळ त्या हिजाब घालत असल्यामुळे संपर्क तोडला.
अनेकदा, त्यांना फ्रीलान्स प्रकल्पांमध्ये पैसेही मिळाले नाहीत. जेव्हा कुटुंबाने त्यांना याबद्दल तक्रार करण्याचा सल्ला दिला, तेव्हा त्या म्हणाल्या, "हा माझ्यासाठी एक धडा आहे, नुकसान नाही."
मैमुना नर्गिस यांची खरी जादू त्यांच्या प्रकल्पांमधून प्रकर्षाने दिसून येते. जैसलमेरच्या लुदरवा जैन मंदिराचा ४०० वर्षे जुना लाकडी रथ वाळवीमुळे मातीने खराब झाला होता. तो त्यांनी कोणत्याही सुताराच्या मदतीशिवाय, त्याच पारंपरिक साहित्याचा वापर करून पुन्हा तयार केला. त्यामुळे तो रथ आज वापरात आहे.
अजमेरच्या अकबर किल्ल्यातील ६ व्या ते १३ व्या शतकातील तुटलेल्या मूर्ती त्यांनी अशा प्रकारे जोडल्या की, जोड कुठे आहे हेही दिसत नाही. कोटा संग्रहालयातील सोन्याने आणि शाईने लिहिलेल्या ४०० वर्षे जुन्या संस्कृत हस्तलिखिताचे लहान तुकडे जोडून त्यांनी त्याला जीवदान दिले.
त्यांचे सर्वात कठीण काम होते झालावाडच्या गढ पॅलेसमधील ११ खोल्यांच्या छतावरील रंगीबेरंगी चित्रे पुनर्संचयित करणे. त्यांनी एकाही तुकड्याला न काढता आणि कोणतेही नुकसान न करता, तीन खोल्यांचे छत वाचवले.
जयपूर आणि मुंबई विमानतळावरील त्यांच्या कामानेही सर्वांचे लक्ष वेधून घेतले. मुंबई विमानतळावर, मराठा इतिहासावरील ५००० चौरस फुटांच्या कॅनव्हास पेंटिंगमधील सुरकुत्या आणि फुगे त्यांनी असे काही काढले की, ते आजही पूर्वीसारखेच दिसते.
राष्ट्रपती भवनात इंटर्नशिप दरम्यान, त्यांनी लाकडी दरवाजांवरील ऐतिहासिक चित्रे वाचवली. राष्ट्रीय संग्रहालयात, त्यांनी बाबरनामा, अकबरनामा, शाहजहाँनामा आणि जहांगीरनामा यांसारखी ऐतिहासिक पुस्तके पुनर्संचयित केली. त्यांनी अल्बर्ट हॉलमधील राजे-महाराजांचे कपडे आणि एका खराब झालेल्या 'पिचवाई' पेंटिंगलाही नवे जीवन दिले.
इतिहासासोबतच, मैमुना पर्यावरणाबद्दलही संवेदनशील आहेत. त्या सांगतात की, सिमेंटचे आयुष्य फक्त ३० वर्षे असते, तर सुरखी आणि चुन्यापासून बनवलेला पारंपरिक भारतीय प्लास्टर हजारो वर्षे टिकतो. तो पर्यावरणपूरक, स्वस्त आणि टिकाऊ आहे.
सन्मान आणि पुरस्कारांबद्दल बोलायचे झाल्यास, मैमुना यांना तीन राष्ट्रीय आणि २८ राज्यस्तरीय पुरस्कार मिळाले आहेत. त्यांना हरियाणातील कुरुक्षेत्र, जम्मू विद्यापीठ आणि जम्मू फिक्की यांसारख्या संस्थांकडून सन्मानित करण्यात आले आहे. त्यांचे स्वप्न मध्य प्रदेशात मातीचे आणि पारंपरिक शैलीचे एक 'हेरिटेज रिसॉर्ट' बांधण्याचे आणि मथुरेतील ५०० वर्षे जुने मंदिर पुन्हा सजवण्याचे आहे.
भारताने आपल्या सांस्कृतिक मुळांकडे, पारंपरिक बांधकाम साहित्याकडे आणि कलेकडे पुन्हा वळावे, अशी त्यांची इच्छा आहे. त्यांनी आपला प्रवास एका पुस्तकात नोंदवण्याचा निर्णय घेतला आहे, जेणेकरून येणाऱ्या पिढीला कळेल की आवड, कठोर परिश्रम आणि चिकाटीने काय साध्य करता येते.
मैमुना नर्गिस अजूनही कामगारांसोबत कामाच्या ठिकाणी उभ्या राहतात, स्वतः चुना मिसळतात, भिंतींना प्लास्टर करतात. त्यांचा हा स्वभाव हीच त्यांची खरी ताकद आहे. त्या अभिमानाने सांगतात, "मी भारतातील एकमेव शिया मुस्लिम महिला कला-संरक्षक आहे आणि हीच माझी ओळख आहे."
उत्तर प्रदेशच्या मुरादाबाद जिल्ह्यातील बहजोई या लहानशा गावात जन्मलेल्या मैमुना यांचे बालपण साधे होते, पण स्वप्ने मोठी होती. त्यांचे वडील यूपी पोलिसात होते आणि त्यांच्या कुटुंबाने त्यांना नेहमीच प्रोत्साहित केले. त्या आता जयपूरमध्ये स्थायिक झाल्या आहेत.
मैमुना यांची कहाणी आपल्याला हाच संदेश देते की, पार्श्वभूमी काहीही असो; जर आवड, धैर्य आणि प्रतिभा असेल तर स्त्री इतिहास रचू शकते आणि समाजाला एक नवी दिशा देऊ शकते.
