अलीगढच्या एका शांत गल्लीत दुपारचे ऊन जुन्या भिंतींवर पडल्यावर तिथे सोनेरी रंगाची जाळीदार नक्षी तयार होते. तिथेच एका घरातून महिलांचा किलबिलाट ऐकू येतो. तो आवाज अगदी एखाद्या लोकगीतासारखा वाटतो. हे सर्वसामान्य घर नसून, इथे रोज एक कला उदयास येते. मुघल काळापासून चालत आलेली ही कला आता ती नव्या रंगांनी बहरत आहे. हे सुंदर विश्व आहे रुबिना राशिद यांचे. त्यांची ही कला अनेकांसाठी रोजगाराचे साधन बनली आहे.
फुलाची पाकळीचे भरतकाम — नाव जितके नाजूक, कामही तितकेच बारीक. हे भरतकाम अलीगढ आणि रामपूर येथील महिलांची ओळख आहे. त्यांच्या हातांनी धाग्यांमधून कविता विणली जाते. परंतु ज्या हातांमधूनकडून हे सौंदर्य घडतंय त्यांना योग्य मोबदला मिळतच नाही. रुबिना म्हणतात, "मी पाहिले की मध्यस्थांनी संपूर्ण व्यवस्थेवर कसे वर्चस्व गाजवले आहे. खरे कलाकार तर महिला फक्त कामापुरत्या मर्यादित आहेत."
कलेची सुरुवात
रुबिना राशिद अली यांचा जन्म अलीगढमध्ये झाला. तिथेच त्यांचे बालपण गेले. त्यांचे वडील शिक्षक होते तर आई घर सांभाळायची. लहानपणापासून रुबिनाला कलेची आवड होती. तिची भरतकामाशी ओळख झाली ती लग्नातले कपडे पाहताना. शेजारच्या बायका काम करताना रुबिना फक्त पाहत नाही बसली, तर ही कला तिच्या मनात रुजली.
२००३ मध्ये, तरुण वयात त्या भरतकाम कलेकडे वळल्या. मग अभ्यास, लग्न, मुलं, नोकरी यात कला मागे पडली. परंतु २०१९ मध्ये सगळं पुन्हा सुरू झालं. एका सकाळी आपल्या मुलांना शाळेत पाठवून, ऑफिसला जायच्या तयारीत त्यांना जुन्या रेखाटनांचे कागद सापडले. त्या कागदांवर छोट्या फुलांचे आकार होते. त्यांनी ते पाहिले, हातात घेतले आणि आठवणीत रमून गेल्या.
नोकरी आणि छंद यांचा समतोल
रुबिना अलीगढ मुस्लिम विद्यापीठाच्या प्रशासनात काम करतात. तिथेच कॅम्पसमध्ये पती आणि मुलांसोबत राहतात. त्यांनी दिल्लीच्या नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ अॅडव्हर्टायझिंगमधून जाहिरात आणि संवाद क्षेत्रात पदव्युत्तर शिक्षण घेतले. कदाचित यामुळेच त्यांच्या भरतकामात सादरीकरण आणि ब्रँडिंगची खास छाप दिसून येते.
त्यांनी कारीगर महिलांची टीम बनवली. त्या महिला आधीपासून फुलाची पाकळीचे भरतकाम काम करायच्या. पण त्यांना कधी ओळख मिळाली नव्हती. ऑनलाइन ऑर्डर्स येऊ लागल्या. सोशल मीडियावर त्यांच्या उत्पादनांना व्यासपीठ मिळाले. त्यांचे इन्स्टाग्राम पेज — Bend The Trend With Phoolpatti — आता फक्त पेज नाही, तर एक नवी चळवळ आहे.
कलेतून व्यवसायाची निर्मिती
फुलाची पाकळी म्हणजे फक्त भरतकाम नाही. ही एक कला आहे. यात कापडाचे छोटे तुकडे कापले जातात. दुमडले जातात आणि मग शिवले जातात. त्यांना फुलं-पानांचा आकार दिला जातो. मग हे आकार बारीक हातांनी कापडावर शिवले जातात. या भरतकामाचे सौंदर्य त्याच्या साधेपणात आहे. ही भारतीय भरतकाम शैली अनोखी आहे. परंतु ती मुख्य प्रवाहापासून लांब राहिली.
रुबिना या ही शैली फक्त परंपरेत अडकवत नाहीत. त्या त्यात नवे प्रयोग करतात. क्रोशिया, टाय-अँड-डाय, मुकेश वर्क, चिकनकारी, गोटा पट्टी यांचा मेळ घालतात. चंदेरी सिल्क, कोटा कॉटनवर काम करतात. फॅशनपलीकडे होम डेकोर आणि गिफ्टिंगपर्यंत ही कला नेण्याकडे त्यांचा प्रयत्न आहे.
प्रदर्शनातून मिळाली ओळख
दिल्ली हाट, कोलकाता बाजार, बेंगळुरू, राजस्थान, कोटा येथे त्यांनी आपल्या ब्रँडची प्रदर्शने लावली. प्रत्येक ठिकाणी त्यांना कौतुक मिळाले. लोक फक्त डिझाइन्स नाही, तर त्यामागची गोष्ट विकत घेत होते. प्रत्येक कढाई, प्रत्येक फूल आता एखाद्या महिलेची, तिच्या कलेची आणि तिच्या ओळखीची एक गोष्ट सांगते.
त्यांच्यासोबत काम करणारी एक महिला कारागीर म्हणते, “आधी आम्ही दुसऱ्यांसाठी काम करायचो. नाव दुसऱ्याचे व्हायचे. आता आम्हाला माहिती आहे, आमचं काम आमची ओळख आहे.”
पुस्तक बनले दस्तऐवज
रुबिनाचं काम फक्त व्यवसाय नाही तर हे सांस्कृतिक पुनर्जनन आहे. 'फूल-पत्ती का काम' नावाचं पुस्तक या कलेवर आधारित पहिलेच प्रकाशन आहे. यात १९७०-८० च्या दशकात सालेहा खान यांनी कारीगर महिलांसोबत केलेल्या कामाची झलक पाहायला मिळते. हे पुस्तक संशोधक, धोरणकर्ते, डिझायनर्स यांच्यासाठी संसाधन आहे. याचा उद्देश फक्त कला जपणे नाही तर यातून कारागीरांना योग्य ओळख आणि फायदा मिळवून देणं आहे.
सशक्तीकरणाची विण
रुबिनाने भरतकामाच्या माध्यमातून महिलांचं आर्थिक, सामाजिक सशक्तीकरण केले आहे. हा फक्त व्यवसाय नाही तर एक सामाजिक चळवळ आहे. याद्वारे आतापर्यंत शेकडो महिलांना सन्मानजनक रोजगार मिळाला. त्या महिलांना प्रशिक्षण देतात. त्यांच्या मुलांच्या शिक्षण, आरोग्य, भविष्याची योजना आखतात.
शिल्पाची नवी व्याख्या
आज फॅशनची दुनिया मशीनच्या कपड्यांवर निर्भर आहे. तरीही लोक हातांनी बनवलेली, मनाची ऊब असलेली उत्पादनं विकत घेतात. भरतकाम ती ऊब आणते. रुबिना म्हणतात, “शिल्प फक्त पारंपरिक किंवा मर्यादित असावं, असं मला वाटत नाही. आपली शिल्पं जागतिक मंचावर नेण्याची वेळ आली आहे. त्यांची आत्मा हरवता कामा नये.”
भरतकाम हे शाळा, फॅशन स्कूल, डिझाइन संस्थांमध्ये शिकवलं जावं, यासाठी रुबिना काम करत आहेत. ही कला पुढच्या अनेक पिढ्यांपर्यंत टिकावी, असं त्यांना वाटतं. जी प्रत्येक महिला हे काम करते, ती स्वतःला कारागीर नाही, तर कलाकार समजावी, अशी त्यांची इच्छा.
अलीगढच्या गल्लीतून उमटलेली भरतकामाची विण आता सीमा ओलांडत आहे. भरतकामाच्या प्रत्येक टाक्यात स्त्रीचे स्वप्न आणि तिचा आवाज आहे. त्यात एक स्पर्श आहे, जो कापडाला कला बनवतो.
रुबिना राशिद अली या नव्या युगातील बदलाचे प्रतीक आहेत. त्या शेवटी म्हणतात, “आमची कला आमच्या नावाने ओळखली जावी. आमच्या नावाने आमच्या समाजाची कहाणी बदलावी.”
- ओनिका माहेश्वरी
.jpg "रुबिना राशिद अली")
.jpg "फैजान झकी")
.jpg "नहदलातुल उलमा कार्यकारी मंडळासोबत भारताचे सर्वपक्षीय शिष्टमंडळ")
.jpg "खुशबू मिर्जा")
.jpg "मधुसुदन गौशालेचे संस्थापक बबन मियाँ")
.jpg "तरुणाईसाठी कुस्तीतील रोलमॉडेल मोहम्मद लुकमान अली")
.jpg "पसमांदा समाजाचे रक्षक डॉ. फैयाज अहमद फैजी")