भारत : लोकशाहीची जननी

Story by आवाज़ मराठी | Published by Pooja Nayak • 1 Years ago

प्रातिनिधिक फोटो

काही दिवसांपूर्वीच G२०ची शिखर परिषद राजधानी दिल्ली येथे यशस्वीपणे पार पडली. यावर्षीचेअध्यक्षपद भारताकडे असल्यामुळे, देशभरात या परिषदेच्या कित्येक बैठका आणि सत्रं पार पडली. या परिषदेची सांगता दिल्लीमधील मुख्य बैठकीने झाली. यावेळी उपस्थित मान्यवरांना भारताचा हजारो वर्षांचा समृद्ध इतिहास दर्शवणारे आणि लोकशाहीशी तिची नाळ जोडणारी एक पुस्तिका भेट देण्यात आली . भारत लोकशाहीची जननी 'भारत : दि मदर ऑफ डेमोक्रसी' असे नाव असलेली ही पुस्तिका पाहुण्यांमध्ये प्रचंड लोकप्रिय ठरली.

भारतीय लोकशाही व्यवस्थेची वैशिष्ट्ये

भारत ही जगातील सर्वात मोठी आणि सर्वात लोकशाही लोकशाही व्यवस्था आहे. या व्यवस्थेचे जगभरात महत्त्व आहे. भारतीय लोकशाही व्यवस्था ही लोकशाही मूल्यांचे जतन आणि संवर्धन करते. इथे सार्वत्रिक मतदान, मूलभूत अधिकार, कायद्याचे राज्य आणि कार्यकारी, विधायिका आणि न्यायपालिका यांचे स्वातंत्र्य अबाधित ठेवण्यात यश आले आहे. आपली लोकशाही व्यवस्था सामाजिक न्याय आणि समानताला प्रोत्साहन देते. इथे सर्व नागरिकांना समान अधिकार आणि संधी यांची तरतूद आहे. भारतीय लोकशाही व्यवस्थेने देशाच्या विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. त्यामुळे आर्थिक विकास, सामाजिक विकास आणि मानवी विकास यांसारख्या क्षेत्रांत भारताची अफाट प्रगती झाली आहे.

जगभरातील विचारवंत भारतीय लोकशाही व्यवस्थेविषयी विशेष आस्था बाळगून असतात. त्याकडे ते किती आशेने आणि अपेक्षेने पाहतात हे समजून घ्यायचे असेल तर ही तीन वाक्ये पहा -

डॉ. अमर्त्य सेन: 'भारतीय लोकशाही ही एक अशी यशस्वी प्रयोगशाळा आहे जी जगभरातील लोकांना प्रेरणा देते.'

डॉ. जॉन एफ केनेडी: 'भारतीय लोकशाही ही जगातील सर्वात मोठी आणि सर्वात सुदृढ लोकशाही व्यवस्था आहे.'

डॉ. मार्टिन ल्यूथर किंग जूनियर: 'भारतीय लोकशाहीचे उदाहरण पाहून जगातील इतर देशही लोकशाहीकडे वळतील.'

भारत ही जगातील सर्वात मोठी लोकशाही आहे. भारताच्या लोकशाहीचा इतिहास हजारो वर्षांपूर्वीपासून सुरू होतो. प्राचीन भारतात अनेक लोकशाही तत्त्वे आणि संस्था अस्तित्वात होत्या. यामुळेच भारताला लोकशाहीची जननी मानले जाते. जाणून घेऊया त्याविषयी...

भारतातील लोकशाहीचा प्रवास

सिंधू-सरस्वती संस्कृती (३३००-१३०० BCE) ही भारतातील सर्वात प्राचीन संस्कृती मानली जाते. या संस्कृतीतील नगरराज्यांमध्ये लोकशाही तत्त्वे अस्तित्वात होत्या. या नगरराज्यांमध्ये निवडणुका, लोकसभा आणि न्यायव्यवस्था यासारख्या लोकशाही संस्था अस्तित्वात होत्या.

वेदकालीन (१५००-६०० BCE) भारतातही लोकशाही तत्त्वे अस्तित्वात होती. या काळात पंचायती व्यवस्था ही एक लोकशाही संस्था होती. पंचायती व्यवस्था ही गावातील लोकांचे प्रतिनिधित्व करणारी संस्था होती. पंचायती व्यवस्था ही आजही भारतातील ग्रामीण भागात अस्तित्वात आहे.

महाभारत आणि रामायण या प्राचीन भारतीय ग्रंथांमध्येही लोकशाही तत्त्वांचा उल्लेख आहे. महाभारतात सभा आणि समिति या दोन लोकशाही संस्थांचा उल्लेख आहे. सभा ही एक विस्तृत लोकसभा होती, तर समिति ही एक कार्यकारी संस्था होती. रामायणात वनवासात असताना रामाने पंचायती व्यवस्था स्थापन केली होती.

भारतातील आधुनिक लोकशाही

ब्रिटिश राजवटीपासून भारतात लोकशाहीला पुन्हा चालना मिळाली. ब्रिटिशांनी भारतात निवडणुका, न्यायव्यवस्था आणि मूलभूत अधिकार यांसारख्या लोकशाही संस्थांची आणि संकल्पनांची स्थापना केली. १९४७ मध्ये भारताला ब्रिटिश राजवटीपासून स्वातंत्र्य मिळाले. त्यानंतर भारतात लोकशाहीचा प्रवास सुरू झाला. १९५० मध्ये भारताने लोकशाही संविधान लागू केले. भारताचे संविधान जगातील सर्वात मोठे आणि व्यापक संविधान आहे. आपली लोकशाही ही सक्रिय लोकशाही आहे. इथे दर पाच वर्षांनी सार्वत्रिक निवडणुका होतात. त्यामध्ये देशातील सर्व नागरिकांना मतदानाचा अधिकार आहे. धर्म, भाषा, प्रांत, वंश यांच्याआधारे त्यात भेदभाव केला जात नाही.