ओनिका माहेश्वरी

"तुम्ही गीता वाचा किंवा कुराण, तुझे-माझे प्रेम हाच प्रत्येक पुस्तकाचा ज्ञान आहे." या ओळी गोंडा (उत्तर प्रदेश) येथील रहिवासी मौलाना वहीदुल्लाह अन्सारी चतुर्वेदी यांना तंतोतंत लागू पडतात. त्यांनी केवळ वेद, पुराणे आणि कुराण यांचाच सखोल अभ्यास केला नाही, तर हे ज्ञान सामाजिक सुधारणा आणि सलोखा पसरवण्यासाठी इतरांना देणे, हे तितकेच महत्त्वाचे मानले, जितके मानवतावादी कार्य करणे.

'तुम्ही कोणते हिंदू ग्रंथ वाचले आहेत? वेद, पुराणे, उपनिषदे यांचा सखोल अभ्यास केला आहे का?' या प्रश्नावर मौलानांनी आपला ज्ञानप्रवास उलगडला. ते म्हणाले, "१९८० पासून मी वेद वाचायला सुरुवात केली आणि चारही वेदांचे पूर्ण ज्ञान प्राप्त केल्यानंतरच, माझ्या चाहत्यांनी मला 'चतुर्वेदी' या नावाने सन्मानित केले." यानंतर त्यांनी १८ पुराणांमध्येही प्रावीण्य मिळवले. याशिवाय, विविध लेखकांची रामायणे, भगवद्गीता आणि बायबल यांचाही त्यांनी सखोल अभ्यास केला आहे.

मौलाना वहीदुल्लाह अन्सारी यांना हिंदी, उर्दू, इंग्रजी, अरबी, फारसी आणि संस्कृत भाषांवर प्रभुत्व आहे. लहानपणापासूनच त्यांचे मन संस्कृत शिकण्याकडे आकर्षित झाले होते, त्यामुळे त्यांनी शाळेत हिंदीसोबत संस्कृतचाही अभ्यास केला.

मौलानांचा असा विश्वास आहे की, हिंदू आणि इस्लाम, हे दोन्ही धर्म अनेक मुद्द्यांवर एकमेकांशी जुळतात. त्यांचे जीवन आणि ज्ञान हे दर्शवते की, धार्मिक विविधतेतही प्रेम, समज आणि सामायिक मूल्यांचे महत्त्व सर्वोच्च आहे. त्यांची ही अद्भुत यात्रा केवळ वैयक्तिक उपलब्धी नाही, तर समाजात सलोखा आणि सहिष्णुतेचा एक प्रेरणादायी संदेशही आहे.

मौलाना वहीदुल्लाह अन्सारी चतुर्वेदी यांनी पंडित बृज नारायण चकबस्त यांच्या रामायणातील त्या ओळींनी आपली गोष्ट पुढे नेली, जेव्हा वनवासाला जाण्यापूर्वी श्रीराम शेवटच्या वेळी आपल्या आई-वडिलांना भेटायला पोहोचले होते. त्यांनी "रुखसत हुआ वो बाप से लेकर खुदा का नाम, राहे वफा की मंजिले-अव्वल हुई तमाम..." (वडिलांचा निरोप घेऊन प्रभूचे नाव घेतले, तेव्हाच निष्ठेच्या मार्गाचा पहिला टप्पा पूर्ण झाला...) या ओळी ऐकवल्या. ते म्हणाले की, "सर्व धार्मिक पुस्तके प्रेमाचा संदेश देतात, परंतु धर्माच्या ठेकेदारांनी धर्मात भेसळ करून लोकांना भरकटवले आहे."

'तुमच्या या आवडीमागे कोणती विशेष घटना किंवा प्रेरणा होती का?' या प्रश्नावर त्यांनी एक लहानपणीचा किस्सा सांगितला. "लहानपणी एकदा त्यांच्या संस्कृत शिक्षकांनी त्यांना एका मुनीच्या कथेबद्दल प्रश्न विचारला. तो त्यांना आठवत नव्हता. त्यांना पूर्ण वर्गात ३५ मिनिटांच्या तासिकेत उभे राहावे लागले. ही लाज त्यांना सहन झाली नाही आणि त्यांनी बाजारातून त्या पुस्तकाची 'गाईड' विकत आणली आणि ती पूर्ण पाठ केली. पुढच्या वेळी शिक्षकांनी विचारल्यावर मौलाना वहीदुल्लाह अन्सारी यांनी त्यांना संपूर्ण कथा ऐकवली. तेव्हा संपूर्ण वर्गाने त्यांचे कौतुक केले आणि म्हटले की, तू पुढे जगात आपले नाव कमावशील."

'हिंदू पुराणे आणि इस्लामिक पैगंबरांच्या कथनांमध्ये काही साम्य आहे का?' यावर त्यांनी सांगितले की, वेदानुसार "ॐ खं ब्रह्म" म्हणजे ब्रह्म सर्वत्र अस्तित्वात आहे. तर इस्लामिक कुराणनुसार, "अल्लाह सर्व गोष्टींचा निर्माता आहे, आणि तोच सर्व गोष्टींचा व्यवस्थापक आहे." ते म्हणाले की, होय, "ॐ" आणि "अल्लाह" या संकल्पना वेगळ्या आहेत, जरी दोन्हींचा संबंध ईश्वर किंवा सर्वोच्च शक्तीशी जोडला जातो. "ॐ" हे हिंदू धर्मात एक पवित्र ध्वनी, प्रतीक आणि परम सत्याचे प्रतिनिधित्व करते, ज्याला ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश (त्रिमूर्ती) यांच्याशीही जोडले जाते. तर "अल्लाह" हा इस्लाममध्ये ईश्वरासाठी अरबी शब्द आहे, ज्याचा अर्थ "एकच ईश्वर" असा होतो.

वेद, पुराणे आणि कुराणमधील समानतेचा उल्लेख करताना मौलाना चतुर्वेदी म्हणाले की, "कल्की पुराणात कल्की अवताराच्या रूपात मुस्लिमांचे शेवटचे नबी मोहम्मद साहेबांचा उल्लेख आहे. आदम-हौवा, मनू-शतरूपा, ॲडम-ईव्ह हे सर्व एकच आहेत. त्याचप्रमाणे, अल्लाहची महती सांगणाऱ्या अरबीमध्ये जिथे सात आयती (श्लोक) आहेत, तिथेच संस्कृतमध्येही सात श्लोक आहेत. त्यामुळे भाषा वेगळी असली तरी अर्थ एकच आहे आणि लोकांना हीच गोष्ट समजून घ्यायची आहे, तेव्हाच फरक मिटतील आणि प्रेमाची ऊब पसरेल."

'जेव्हा तुम्ही या ग्रंथांचा अभ्यास सुरू केला, तेव्हा तुमच्या कुटुंबाची किंवा समाजाची काय प्रतिक्रिया होती?' या प्रश्नावर ते म्हणाले की, "परमात्म्याने आम्हाला स्वातंत्र्य दिले आणि माझ्यासाठी हे ज्ञानाचे स्रोत आहेत. अशा स्थितीत, जेव्हा मला लहानपणापासूनच सर्व काही वाचण्याची आणि लक्षात ठेवण्याची क्षमता ईश्वराने दिली आहे, तेव्हा समाजाला त्यात काय अडचण असू शकते? आणि ज्यांना होती, त्यांना मी प्रेमाने समजावले की, ईश्वराने आपल्याला या पृथ्वीवर चांगल्या कर्मांसाठी पाठवले आहे. त्यापैकी एक हेही आहे की, आपण समाजात पसरलेले गैरसमज दूर करावेत. आणि असे करण्यासाठी, आपल्याला सर्व बाजूंनी ज्ञान मिळवावेच लागेल, जेणेकरून सर्वांच्या आतून भेदभावाची चादर हटेल आणि सर्वजण एकता व प्रेमाचे वस्त्र परिधान करतील."

मौलाना वहीदुल्लाह अन्सारी चतुर्वेदी यांनी 'आवाज द व्हॉईस'ला सांगितले की, वेद-कुराणमधील समानतेवर त्यांनी परदेशातही बरेच कार्यक्रम केले आहेत. यात दुबई अमिरातीचे सातही भाग, सौदी अरेबियातील मक्का-मदिना इत्यादी परदेशी ठिकाणांचा समावेश आहे. मौलाना चतुर्वेदी यांनी वेद, पुराणे आणि कुराणमधील समानतेवर सौदी अरेबियात जो कार्यक्रम केला, तिथे २००८ मध्ये त्यांना दीड लाख रुपयांचे पारितोषिकही मिळाले होते.

'तुम्ही अशा एखाद्या शैक्षणिक मंचाची कल्पना करता का, जिथे सर्व धर्मांचे लोक एकमेकांचे ग्रंथ आदराने वाचू शकतील?' यावर मौलाना म्हणाले की, "नुकताच मी पुण्यात विश्व शांती केंद्रात (वर्ल्ड पीस डोम) कार्यक्रम केला. हे एक स्मारक आहे, जे शांतता आणि सलोख्याला प्रोत्साहन देण्याच्या उद्देशाने बनवले गेले आहे. यात एक प्रार्थना कक्ष आणि ग्रंथालय आहे. येथे मी लोकांना सांगितले की, हिंदू आणि इस्लाम या दोन्ही धर्मांमध्ये अनेक गोष्टी एकमेकांशी जुळतात."

मौलाना वहीदुल्लाह अन्सारी चतुर्वेदी आपल्या प्रत्येक कार्यक्रमात लोकांना मानवतेचा पाठ शिकवण्याची संधी सोडत नाहीत. त्यांचा 'वसुधैव कुटुंबकम्' (संपूर्ण विश्व एक परिवार आहे) यावर पूर्ण विश्वास आहे आणि ते लोकांनाही याचीच शिकवण देत आहेत. मौलाना वहीदुल्लाह अन्सारी चतुर्वेदी, चारही वेदांचे ज्ञान ठेवतात. म्हणूनच त्यांच्या नावात 'चतुर्वेदी' आहे. सध्या मौलाना वहीदुल्लाह अन्सारी उत्तर प्रदेशातील असून, आता लखनऊमध्ये स्थायिक आहेत.

'अशी कोणती कथा किंवा श्लोक आहे, जो तुमच्या हृदयाला स्पर्शून गेला?' यावर त्यांनी सांगितले की, "कवी नरोत्तमदास रचित 'सुदामा चरित' हे प्रसिद्ध काव्य, त्यांचे सर्वात आवडते आहे. त्यात ज्या प्रकारे राजा कृष्ण आपला गरीब मित्र सुदामाची मदत करून प्रेम, बंधुभाव आणि मानवतेच्या भावनांचे प्रतीक बनले, त्याच प्रकारे समाजात जर सर्वांनी एकमेकांबद्दल असाच विचार केला, तर ही पृथ्वी एक सुंदर जग बनेल."

वेद, पुराणे आणि कुराणच्या आयतींमधील समानतेद्वारे प्रेमाचा संदेश देणारे मौलाना वहीदुल्लाह अन्सारी चतुर्वेदी भावूक झाले. त्यांनी सांगितले की, "कोणीही सहजच मर्यादा पुरुषोत्तम बनत नाही. आपल्या सावत्र आईला दिलेले वडिलांचे वचन पाळण्यासाठी श्रीरामांनी ऐषारामाचे आयुष्य सोडून, त्रासांनी भरलेले जीवन जगण्यासाठी निःसंकोचपणे १४ वर्षांचा वनवास स्वीकारला. त्यांनी हा संदेश दिला की, जगात आई-वडिलांपेक्षा मोठे कोणीही नाही. आपण श्रीरामांकडून आई-वडिलांची आज्ञा पाळायला शिकले पाहिजे."

त्यांनी सांगितले की, कसे दिल्लीच्या विज्ञान भवनातील एका कार्यक्रमात मुख्य अतिथी, परिवहन मंत्री नितीन गडकरी यांच्याशी त्यांची भेट झाली. त्यांनी श्रोत्यांमध्ये उपस्थित सर्वांना विचारले की, कोणी चारही वेद वाचले आहेत का, आणि मग समजावून सांगितले की, सभ्य समाज टिकवण्यासाठी वेदांचे ज्ञान किती महत्त्वाचे आहे. मौलाना वहीदुल्लाह चतुर्वेदी सध्या बाबूराव कुमठेकर यांच्या ज्ञानेश्वरी गीतेचा उर्दूमध्ये अनुवाद करत आहेत. त्यांनी सांगितले की, ज्ञानेश्वरी गीता ही खऱ्या भगवद्गीतेच्या खूप जवळ जाणारी आहे.

मौलाना वहीदुल्लाह अन्सारी चतुर्वेदी मानतात की, "ईश्वराने आपल्याला पृथ्वीवर पाठवून ही जबाबदारी दिली आहे की, आपण मानवाची सेवा करावी आणि या पृथ्वीला अधिक सुंदर बनवावे. प्रत्येक प्रदूषण आणि भ्रमापासून दूर राहून, सत्य आणि प्रेमाचा प्रचार-प्रसार करावा. तेव्हाच आपले मानवी जीवन सफल होईल." 

ते पुढे सांगतात की, "अशी वाणी बोलावी की मनाचा अहंकार नष्ट व्हावा" (ऐसी वाणी बोलिए मन का आपा खोय) याचा अर्थ आहे की, आपण अहंकाररहित आणि विनम्रतेने बोलले पाहिजे. यामुळे ऐकणाऱ्याला सुख मिळेल आणि स्वतःच्या मनालाही शांती मिळेल. कबीर दासांच्या या ओळीचा संदेश आहे की, आपली भाषा मधुर आणि संयमित ठेवली पाहिजे. जर सर्वांनी या गोष्टीचे पालन केले, तर भांडणे होणार नाहीत आणि लोकांमध्ये शांती पसरेल.

'इस्लाम आणि हिंदू धर्माच्या शिक्षांमध्ये तुम्हाला कोणकोणत्या समानता आढळल्या?' या प्रश्नावर त्यांनी सांगितले की, "इस्लाम आणि हिंदू धर्म, जरी वेगवेगळ्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक पार्श्वभूमीतून आले असले तरी, त्यांच्या शिकवणीत अनेक समानता आहेत. दोन्ही धर्म एका सर्वोच्च परम सत्तेवर विश्वास ठेवतात — इस्लाममध्ये 'अल्लाह' आणि हिंदू धर्मात 'ब्रह्म' किंवा 'परमात्मा' यांना सृष्टीचा एकमेव स्रोत मानले गेले आहे. दोन्हींचा मूळ संदेश हाच आहे की, ईश्वर एक आहे, सर्वशक्तिमान आणि सर्वव्यापी आहे."

मौलाना म्हणतात, "या धर्मांमध्ये सत्य, करुणा, अहिंसा आणि सदाचाराला अत्यंत महत्त्व दिले गेले आहे. इस्लाम 'रहमत' (दया) आणि 'अदल' (न्याय) यांची शिकवण देतो. तर हिंदू धर्म 'अहिंसा परमो धर्मः' आणि 'सत्यं वद धर्मं चर' यांसारख्या सिद्धांतांवर आधारित आहे. दोन्ही धर्म आत्म-संयम, उपवास आणि प्रार्थनेच्या माध्यमातून मनाची शुद्धी आणि ईश्वराच्या जवळ पोहोचण्याचा मार्ग सांगतात."

शेवटी मौलाना चतुर्वेदी म्हणतात, "इस्लामनुसार प्रत्येक माणसात 'अल्लाहची रूह' (आत्मा) आहे. तर हिंदू धर्म सांगतो की आत्मा हा ब्रह्माचा अंश आहे — अर्थात प्रत्येक प्राण्यात दिव्यता आहे. त्याचप्रमाणे, दोन्ही धर्म कर्मावर आणि त्याच्या फळावर विश्वास ठेवतात. इस्लाममध्ये शिकवले आहे की प्रत्येक कर्माचा हिशोब 'कयामत'च्या दिवशी दिला जाईल, तर हिंदू धर्मात कर्मफळ सिद्धांतानुसार प्रत्येक कर्माचे फळ अवश्य मिळते. अंतिमतः, दोन्ही धर्मांचा मूळ उद्देश मानवता, शांती आणि बंधुभावाची स्थापना करणे हा आहे — इस्लामचा अर्थच "शांती" आहे आणि हिंदू प्रार्थनांचा शेवट "ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः" ने होतो. अशा प्रकारे, दोन्ही परंपरा जीवन, धर्म, सत्य आणि प्रेमाच्या आधारावर जगण्याची प्रेरणा देतात."