अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी इस्त्राईल आणि इराणमध्ये 'संपूर्ण आणि पूर्ण' शस्त्रसंधी झाल्याची घोषणा केली आहे. मात्र, मंगळवारीही हल्ले सुरू असल्याने या शस्त्रसंधीच्या स्थितीबद्दल अनिश्चितता कायम आहे. ट्रम्प यांची घोषणा इराणने अमेरिकेच्या कतारमधील लष्करी तळावर मर्यादित क्षेपणास्त्र हल्ला केल्यानंतर लगेचच आली होती, जो त्यांच्या अणु ठिकाणांवरील अमेरिकन बॉम्ब हल्ल्याला प्रत्युत्तर होता.
शस्त्रसंधीची गुंतागुंत: इराणचा अल्टिमेटम आणि इस्त्राईलचा प्रत्युत्तर
इराणच्या परराष्ट्र मंत्र्यांनी सांगितले होते की, इस्त्राईलने मंगळवारी पहाटे ४ वाजेपर्यंत (तेहरान स्थानिक वेळेनुसार) आपले हल्ले थांबवल्यास इराणही आपले हल्ले थांबवेल. परंतु, या अंतिम मुदतीनंतर सुमारे एक तासाने, इस्त्राईलच्या लष्कराने आपल्या नागरिकांना इराणने त्यांच्या दिशेने क्षेपणास्त्रे डागल्याचा इशारा दिला. पहाटेच्या वेळी जेरुसलेमच्या आकाशात किमान एका क्षेपणास्त्राला अडवताना दिसले, आणि त्यानंतर आणखी दोन हल्ल्यांचे इशारे देण्यात आले. यामुळे शस्त्रसंधीच्या वेळापत्रकावर काय परिणाम होईल, हे स्पष्ट झालेले नाही.
ट्रम्प यांनी 'ट्रूथ सोशल'वर केलेल्या घोषणेनुसार, शस्त्रसंधी मंगळवारी रात्री मध्यरात्री (पूर्व वेळेनुसार) सुरू होणार होती आणि त्यामुळे युद्धाचा 'अधिकृत अंत' होईल.
इस्त्राईलची मौन, पण हल्ल्यांमध्ये तात्पुरती शांतता?
इस्त्राईलने कोणतीही शस्त्रसंधी तात्काळ मान्य केली नाही, परंतु पहाटे ४ वाजल्यानंतर इराणमध्ये इस्त्राईलने केलेल्या हल्ल्यांची कोणतीही नोंद झाली नाही. या वेळेपर्यंत तेहरान आणि इतर शहरांमध्ये इस्त्राईलचे जोरदार हल्ले सुरू होते. यापूर्वीही इस्त्राईलने अनेक संघर्षांमध्ये शस्त्रसंधी प्रभावी होण्यापूर्वी आपले हल्ले तीव्र केले होते.
"कोणत्याही शस्त्रसंधीवर किंवा लष्करी कारवाई थांबवण्यावर कोणताही करार नाही," असे इराणचे परराष्ट्र मंत्री अब्बास अराक्ची यांनी 'एक्स'वर पोस्ट केले. मात्र, त्यांनी पुढे म्हटले की, "इस्त्राईलने पहाटे ४ वाजेपर्यंत इराणच्या लोकांवरील आपली बेकायदेशीर आक्रमकता थांबवल्यास, आमचा यापुढे प्रत्युत्तर सुरू ठेवण्याचा कोणताही इरादा नाही." त्यांचे हे संदेश पहाटे ४:१६ वाजता पोस्ट करण्यात आले होते. अराक्ची यांनी आपल्या लष्करी कारवाया थांबवण्याचा अंतिम निर्णय नंतर घेतला जाईल, असेही जोडले. इस्त्राईलच्या लष्कराने ट्रम्प यांच्या शस्त्रसंधीच्या विधानावर टिप्पणी करण्यास नकार दिला, तर पंतप्रधान बेंजामिन नेतन्याहू यांच्या कार्यालयानेही त्वरित प्रतिसाद दिला नाही.
ट्रम्प यांनी युद्धाला दिले '१२ दिवसांचे युद्ध' हे नाव
ट्रम्प यांनी इस्त्राईल आणि इराणमधील या संघर्षाला '१२ दिवसांचे युद्ध' असे नाव दिले आहे. यामुळे १९६७ च्या मध्यपूर्वेतील 'सहा दिवसांचे युद्ध' आठवते, ज्यात इस्त्राईलने इजिप्त, जॉर्डन आणि सीरियासह अनेक अरब देशांशी लढा दिला होता. ट्रम्प यांचा हा संदर्भ अरब जगतासाठी, विशेषतः पॅलेस्टिनींसाठी भावनिकदृष्ट्या महत्त्वाचा आहे. १९६७ च्या युद्धात इस्त्राईलने वेस्ट बँक आणि पूर्व जेरुसलेम (जॉर्डनकडून), गाझा पट्टी आणि सिनाई द्वीपकल्प (इजिप्तकडून) आणि गोलान हाइट्स (सीरियाकडून) काबीज केले होते. इस्त्राईलने नंतर सिनाई इजिप्तला परत केले असले तरी, इतर प्रदेश अजूनही त्याच्या ताब्यात आहेत.
व्हाइट हाऊसच्या एका वरिष्ठ अधिकाऱ्याने नाव न सांगण्याच्या अटीवर दिलेल्या माहितीनुसार, ट्रम्प यांनी इस्त्राईलचे पंतप्रधान बेंजामिन नेतन्याहू यांच्याशी थेट संवाद साधून शस्त्रसंधी सुरक्षित केली. व्हान्स, परराष्ट्र मंत्री मार्को रुबियो आणि विशेष दूत स्टीव्ह विटकॉफ यांनी थेट आणि अप्रत्यक्ष मार्गांनी इराणशी संवाद साधला. शनिवारी झालेल्या बॉम्बहल्ल्यामुळे इस्त्राईल शस्त्रसंधीसाठी सहमत झाल्याचे आणि कतार सरकारने करार घडवून आणण्यास मदत केल्याचे व्हाइट हाऊसने म्हटले आहे.
अयातुल्ला अली खामेनेई, इराणचे सर्वोच्च नेते, यांनी या चर्चेत काय भूमिका बजावली हे स्पष्ट नाही. त्यांनी यापूर्वी सोशल मीडियावर आपण शरणागती पत्करणार नाही असे म्हटले होते.
अमेरिकेवरील इराणच्या हल्ल्यातून तणाव कमी करण्याची इच्छा?
इराणने सोमवारी कतारमधील अमेरिकेच्या तळावर हल्ला केला, परंतु यातून तणाव कमी करण्याची त्यांची तयारी दिसून आली. अमेरिकेला इराणने हल्ल्याची पूर्वसूचना दिली होती आणि यात कोणतीही जीवितहानी झाली नाही, असे ट्रम्प यांनी सांगितले. त्यांनी या हल्ल्याला 'अतिशय कमकुवत प्रतिसाद' असे संबोधले.
कतारने अल उदयद एअर बेसवरील या हल्ल्याचा त्यांच्या सार्वभौमत्वाचे, हवाई क्षेत्राचे आणि आंतरराष्ट्रीय कायद्याचे 'उघड उल्लंघन' म्हणून निषेध केला. कतारने एका क्षेपणास्त्राव्यतिरिक्त सर्व क्षेपणास्त्रे रोखल्याचे सांगितले, परंतु त्या क्षेपणास्त्राने कोणते नुकसान केले हे स्पष्ट नाही. इराणने म्हटले की, त्यांनी डागलेल्या क्षेपणास्त्रांची संख्या अमेरिकेने इराणच्या अणु ठिकाणांवर टाकलेल्या बॉम्बच्या संख्येइतकी होती. इराणने हे देखील सांगितले की त्यांनी लष्करी तळ लक्ष्य केला कारण तो लोकवस्ती नसलेल्या भागात होता.
कतारचे मेजर जनरल शायेक अल हाजरी यांनी सांगितले की, १९ क्षेपणास्त्रे तळावर डागण्यात आली होती. या तळावर संयुक्त हवाई ऑपरेशन्स केंद्र आहे, जे संपूर्ण प्रदेशात हवाई शक्तीचे कमांड आणि कंट्रोल पुरवते, तसेच ३७९ व्या एअर एक्सपेडिशनरी विंगचा तळ आहे, जी जगातील सर्वात मोठी अशी विंग आहे. ट्रम्प यांनी सांगितले की, १४ क्षेपणास्त्रे डागण्यात आली, त्यापैकी १३ पाडण्यात आली आणि एक क्षेपणास्त्र कोणत्याही प्रकारचा धोका नसल्याने त्याला जाऊ दिले.
इराणने राज्य दूरदर्शनवर हल्ल्याची घोषणा केली आणि याला "अमेरिकेच्या आक्रमकतेला दिलेला एक शक्तिशाली आणि यशस्वी प्रतिसाद" असे म्हटले.
इस्त्राईल आणि इराणमध्ये हल्ल्यांची देवाणघेवाण
मंगळवारी पहाटे इस्त्राईल आणि इराणमध्ये हल्ल्यांची देवाणघेवाण झाली. इराणने इस्त्राईलवर क्षेपणास्त्रे आणि ड्रोनने हल्ला केला, तर इस्त्राईलने म्हटले की त्यांनी तेहरानच्या मध्यभागी असलेल्या राजवटीच्या लक्ष्यांवर आणि सरकारी दडपशाही करणाऱ्या संस्थांवर हल्ला केला.
तेहरानमध्ये, इस्त्राईलने अलीकडील निषेध मोडून काढणाऱ्या लष्करी दलाच्या मुख्यालयावर हल्ला केला आणि एव्हिन तुरुंगाचे (राजकीय कार्यकर्त्यांना ठेवण्यासाठी ओळखले जाते) गेट उडवून दिले. इराणच्या सरकारी दूरदर्शनने एव्हिनच्या आतून शूट केलेले फुटेज प्रसारित केले, ज्यात कैदी नियंत्रणात असल्याचे म्हटले होते. तथापि, वॉशिंग्टनस्थित 'अब्दोरहमान बोरुमंद सेंटर फॉर ह्युमन राईट्स इन इराण' या गटाने म्हटले की, अनेक कैद्यांच्या कुटुंबांनी त्यांच्या प्रियजनांच्या सुरक्षिततेबद्दल आणि स्थितीबद्दल गंभीर चिंता व्यक्त केली आहे.
इस्त्राईलच्या लष्कराने इराणच्या फोर्डो संवर्धन सुविधेभोवतीचे रस्ते बंद केल्याचीही पुष्टी केली, जेणेकरून त्या ठिकाणी प्रवेश रोखता येईल. हे भूगर्भ स्थळ रविवारी अमेरिकेने केलेल्या हल्ल्यांपैकी एक होते. इस्त्राईलच्या लष्कराने याबद्दल अधिक माहिती दिली नाही.
व्हिएन्नामध्ये, संयुक्त राष्ट्रांच्या अणु वॉचडॉगच्या प्रमुखांनी सांगितले की, रविवारी अमेरिकेने अत्याधुनिक 'बंकर-बस्टर' बॉम्बने केलेल्या हवाई हल्ल्यामुळे फोर्डो सुविधेत मोठ्या प्रमाणात नुकसान झाले असण्याची शक्यता आहे. इराणच्या अणु ऊर्जा संस्थेचे प्रवक्ते बेहरोज कमालवंडी यांच्यासह अनेक इराणी अधिकाऱ्यांनी दावा केला आहे की इराणने लक्षित ठिकाणांवरून अणु सामग्री आधीच काढून घेतली होती.
ट्रम्प यांनी 'राजवट बदलाची' शक्यता दर्शविली
इस्त्राईलच्या अधिकाऱ्यांनी इराणच्या सरकारला उलथून टाकण्याची त्यांची इच्छा नसल्याचे म्हटले आहे, जे १९७९ च्या इस्लामिक क्रांतीपासून त्यांचे कट्टर शत्रू आहेत. पण हे ताजे हल्ले ट्रम्प यांनी अमेरिकेला या युद्धात सामील केल्यानंतर (त्यांनी तीन इराणी अणु ठिकाणांवर केलेल्या 'स्टेल्थ-बॉम्बर' हल्ल्याद्वारे) अवघ्या काही तासांनंतर 'राजवट बदलाची' शक्यता नमूद केल्यानंतरच घडले.
"जर सध्याची इराणी राजवट 'इराणला पुन्हा महान' करू शकत नसेल, तर राजवट बदल का होऊ नये?" असे त्यांनी आपल्या 'ट्रूथ सोशल' वेबसाइटवर विचारले. व्हाइट हाऊसच्या प्रेस सेक्रेटरी कॅरोलिन लेव्हिट यांनी नंतर ट्रम्प यांनी केवळ एक प्रश्न विचारला असल्याचे म्हटले.
शस्त्रसंधीच्या बातमीपूर्वी, एका इस्त्रायली अधिकाऱ्याने (नाव न सांगण्याच्या अटीवर) सांगितले की, इस्त्राईलचे उद्दिष्ट येत्या काही दिवसांत युद्ध संपवण्याचे आहे, परंतु ते इराणींवर अवलंबून असेल. इस्त्राईलची पसंतीची निष्पत्ती म्हणजे इराणने शस्त्रसंधीसाठी सहमती दर्शवावी आणि अमेरिकेसोबत त्याच्या अणु कार्यक्रमावर पुन्हा वाटाघाटी सुरू कराव्यात, असे या अधिकाऱ्याने सांगितले. परंतु इस्त्राईल दीर्घकाळ चालणाऱ्या कमी-तीव्रतेच्या युद्धासाठी किंवा शांततेच्या काळासाठी तयार आहे, ज्यात ते इराणच्या हालचालींवर बारकाईने लक्ष ठेवेल आणि नवीन धोके आढळल्यास हल्ला करेल.
संघर्षात शेकडो लोकांचा बळी
इस्त्राईलमध्ये या युद्धात किमान २४ लोकांचा मृत्यू झाला असून, १००० हून अधिक जखमी झाले आहेत. इराणमधील इस्त्रायली हल्ल्यांमध्ये किमान ९७४ लोकांचा मृत्यू झाला असून, ३,४५८ हून अधिक जखमी झाले आहेत, अशी माहिती वॉशिंग्टनस्थित 'ह्युमन राईट्स ॲक्टिव्हिस्ट्स' या गटाने दिली आहे. २०२० मध्ये महसा अमिनी यांच्या मृत्यूभोवतीच्या निदर्शनांसारख्या इराणी अशांततेतून तपशीलवार मृतांची आकडेवारी देणाऱ्या या गटाने सांगितले की, मृतांपैकी ३८७ नागरिक आणि २६८ सुरक्षा दलाचे कर्मचारी होते.
अमेरिकेने या आठवड्याच्या शेवटी सुरू झालेल्या सरकारी, लष्करी आणि चार्टर विमानांनी इस्त्राईलमधून सुमारे २५० अमेरिकन नागरिक आणि त्यांच्या कुटुंबातील सदस्यांना स्थलांतरित केले आहे, असे परराष्ट्र विभागाच्या अधिकाऱ्याने सांगितले. इस्त्राईलमध्ये सुमारे ७००,००० अमेरिकन नागरिक आहेत, त्यापैकी बहुतेक दुहेरी यूएस-इस्त्रायली नागरिक आहेत.
.jpg "सुरक्षा परिषदेची बैठक")
.jpg "सीरियातील चर्च")
.jpg "प्रातिनिधिक चित्र")