मंदाकिनी मिश्रा

"शिक्षण केवळ पदवीपुरते मर्यादित नाही, तर ते समाजाला दिशा देण्याचे एक माध्यम आहे," याच विचाराला आपल्या जीवनाचा आधार बनवून प्राध्यापक डॉ. शम्स परवेझ तरुणांना आणि समाजाला मार्गदर्शन करत आहेत. वायू प्रदूषण, पर्यावरण आरोग्य आणि रसायनशास्त्रात सखोल संशोधन करणारे डॉ. परवेझ हे छत्तीसगडमधील त्या मोजक्या शास्त्रज्ञांपैकी आहेत, ज्यांनी आपले अध्ययन समाजाच्या गरजांशी यशस्वीपणे जोडले आहे.

रायपूर आणि आसपासच्या भागातील बदलत्या हवेच्या गुणवत्तेवर केलेल्या त्यांच्या अभ्यासाने, धोरणकर्त्यांना उपाययोजना करण्यासाठी एक ठोस वैज्ञानिक आधार दिला आहे. साधे व्यक्तिमत्त्व, वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि विद्यार्थ्यांप्रति असलेले समर्पण ही डॉ. शम्स परवेझ यांची खास ओळख आहे. ते केवळ एक कुशल शिक्षक आणि शास्त्रज्ञ नाहीत, तर पर्यावरण संरक्षणाच्या दिशेने काम करणाऱ्या छत्तीसगडच्या शैक्षणिक विश्वातील एक महत्त्वाचा स्तंभ आहेत.

संशोधनाचा समाजभिमुख प्रवास

आपण श्वासाद्वारे जी हवा आत घेतो, तिची गुणवत्ता आणि तिच्यातील धोके सांगणाऱ्या शास्त्रज्ञांची आज नितांत गरज आहे. पं. रविशंकर शुक्ल विद्यापीठातील रसायनशास्त्र विभागाचे प्राध्यापक असलेले डॉ. शम्स परवेझ, हवेतील सूक्ष्म कणांपासून ते सांस्कृतिक कार्यक्रमांमुळे होणाऱ्या प्रदूषणापर्यंत, प्रत्येक स्तरावर संशोधन करतात.

डॉ. परवेझ यांनी आपले शिक्षण (B.Sc., M.Sc., Ph.D.) रायपूरच्या पं. रविशंकर शुक्ल विद्यापीठातूनच पूर्ण केले. १९९२ पासून ते शिक्षण आणि संशोधनात सक्रिय आहेत. "संशोधन तोपर्यंत अपूर्ण आहे, जोपर्यंत त्याचा फायदा समाजापर्यंत पोहोचत नाही," असे ते मानतात. याच तत्त्वाचे पालन करत, त्यांनी प्रयोगशाळेतील निष्कर्षांना सामान्य नागरिकांसाठी उपयुक्त माहितीत रूपांतरित केले.

त्यांचा शैक्षणिक प्रवास रसायनशास्त्राच्या आवडीतून सुरू झाला. हळूहळू त्यांचे लक्ष भौतिक रसायनशास्त्र आणि विशेषतः वायुमंडलीय रसायनशास्त्राकडे गेले. गेल्या तीन दशकांच्या अध्यापन अनुभवातून ते विद्यार्थ्यांसाठी एक प्रेरणास्रोत बनले आहेत.

'मानसिक प्रदूषणा'वर भर

डॉ. परवेझ यांच्या मते, सर्व प्रकारच्या पर्यावरणीय प्रदूषणाचे मूळ कारण लोकांमध्ये वाढलेले 'मानसिक प्रदूषण' आहे, ज्यामुळे वैज्ञानिक जागरूकतेचा अभाव निर्माण होतो. त्यामुळेच, ते लोकांना आपल्या दैनंदिन जीवनात वैज्ञानिक दृष्टिकोन स्वीकारण्याचे आवाहन करतात.

"सांस्कृतिक किंवा धार्मिक विधींमध्ये श्रद्धा व्यक्त करण्यासाठी कोणतीही वस्तू जाळण्याऐवजी फुलांचा वापर करा, जेणेकरून विषारी वायूंपासून बचाव होईल," असा सोपा सल्ला ते देतात. यासोबतच, गाडी खरेदी करण्यापूर्वी केबिनमधील हवेची गुणवत्ता तपासणे, परिसरातील नाल्यांची स्वच्छता राखणे आणि उघड्यावर कचरा जाळण्यास विरोध करणे यांसारख्या छोट्या-छोट्या गोष्टींवर ते भर देतात. घरात अगरबत्ती जाळणे टाळण्याचा सल्लाही ते देतात.

प्रमुख संशोधन आणि आंतरराष्ट्रीय मान्यता

त्यांच्या संशोधनाचा दर्जा इतका उच्च आहे की, अमेरिकेची 'नासा' (NASA) आणि 'चायनीज ॲकॅडमी ऑफ सायन्सेस' यांसारख्या जागतिक दर्जाच्या संस्थांनी त्यांच्यासोबत सहकार्य केले आहे. त्यांच्या प्रमुख संशोधनांमध्ये प्रदूषणाचे स्रोत नेमके कोणते आहेत (औद्योगिक, घरगुती, धार्मिक इ.) हे शोधणे, सांस्कृतिक कार्यक्रमांमधून निघणाऱ्या धुराचा आरोग्यावर होणारा परिणाम तपासणे आणि पाणी शुद्धीकरणासाठी नवीन तंत्रज्ञान विकसित करणे यांचा समावेश आहे.

त्यांच्या या कार्यासाठी त्यांना 'यू.एस. फुलब्राइट रिसर्च फेलोशिप' (२०१०) आणि 'सीएसआयआर रिसर्च फेलोशिप' यांसारख्या प्रतिष्ठित पुरस्कारांनी गौरवण्यात आले आहे. याशिवाय, ते छत्तीसगड राज्य नियोजन आयोगाचे सल्लागार सदस्य आणि विविध राष्ट्रीय समित्यांवर तज्ज्ञ सदस्य म्हणूनही कार्यरत आहेत.

"संशोधनासाठी लागणारा पैसा हा सामान्य जनतेच्या कष्टाचा असतो, त्यामुळे त्याचा वापर देशाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठीच झाला पाहिजे," असे ते तरुणांना आवाहन करतात. प्रा. परवेझ हे केवळ एक शास्त्रज्ञ नसून, विद्यापीठातील शिक्षक संघाचे अध्यक्ष म्हणूनही ते नेतृत्वाची धुरा सांभाळत आहेत. वैज्ञानिक ज्ञान आणि सामाजिक जबाबदारी यांचा सुरेख संगम साधून, डॉ. शम्स परवेझ यांनी समाजाच्या भल्यासाठी आपले जीवन समर्पित केले आहे.