मन्सूरुद्दीन फरिदी / नवी दिल्ली

सिराजुद्दीन कुरेशी यांचे आयुष्य एका विलक्षण यशोगाथेसारखे आहे. जुन्या दिल्लीतील एका सामान्य रस्त्यावरील विक्रेत्यापासून ते एका दूरदृष्टीच्या उद्योगपतीपर्यंत आणि आपल्या समाजाचा दृष्टिकोन बदलणाऱ्या समाजसुधारकापर्यंतचा हा प्रवास आहे.

'इंडिया इस्लामिक कल्चरल सेंटर' (IICC) चे सर्वात प्रदीर्घ काळ अध्यक्ष राहिलेले म्हणून ते प्रसिद्ध आहेत. ७७ वर्षीय कुरेशी यांनी लोधी रोडवरील IICC च्या भव्य इमारतीच्या उभारणीत महत्त्वाची भूमिका बजावली.

पण त्यांची साधी सुरुवात फार कमी लोकांना माहित आहे. त्यांचे वडील जुन्या दिल्लीत टिनचे डबे बनवण्याचा एक छोटा कारखाना (वर्कशॉप) चालवत. सदर बाझारमधील रहिमिया मदरशातील शिक्षण पूर्ण केल्यावर, तरुण सिराजुद्दीन आपल्या वडिलांना वर्कशॉपमध्ये मदत करत.

लहानपणापासूनच ते त्यांच्या मेहनतीसाठी आणि स्वावलंबनासाठी ओळखले जात. वडिलांचे त्यांच्यावर खूप प्रेम असूनही, त्यांनी स्वतः कमावण्याला प्राधान्य दिले. ते जुन्या दिल्लीच्या फुटपाथवर रुह अफजा, कुल्फी आणि ब्रेड विकत असत.

आपल्या दैनंदिन कामासोबतच त्यांनी शिक्षणातही तीव्र आवड जोपासली. मदरशातील शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर, कुरेशी यांनी दर्या गंज येथील अँग्लो-अरेबिक स्कूलमध्ये प्रवेश घेतला आणि नंतर दिल्ली विद्यापीठाच्या किरोडी माल कॉलेजमधून पदवीधर झाले. पुढे त्यांनी दिल्ली विद्यापीठाच्या विधी शाखेतून कायद्याची पदवीही मिळवली.

पण त्यांची खरी आवड उद्योजकतेत होती. महत्त्वाकांक्षा आणि तीव्र व्यावसायिक कौशल्याच्या जोरावर, कुरेशी भारतातील आघाडीच्या उद्योगपतींपैकी एक बनले. त्यांनी हजारो लोकांसाठी रोजगार निर्माण केलाच, पण त्याचबरोबर ते सामाजिक सुधारणेचा, विशेषतः मुलींच्या शिक्षणाच्या क्षेत्रातील, एक शक्तिशाली आवाज म्हणूनही उदयास आले.

"सुमारे २० वर्षांपूर्वी मी कुरेशी समाजातील प्रत्येक सदस्याला आपल्या मुलींना शिकवण्याची शपथ घेण्याचे आवाहन करणारी एक मोहीम सुरू केली," असे त्यांनी 'आवाज-द व्हॉइस'ला सांगितले. आज, कुरेशी समाजातील अंदाजे ७०-८० टक्के महिला सुशिक्षित आहेत. या बदलाचा त्यांना प्रचंड अभिमान वाटतो.

कुरेशी यांनी साध्या विवाह पद्धतींचाही पुरस्कार केला आणि तरुणांना समाजाच्या पारंपारिक मांस व्यापाराच्या पलीकडे जाऊन आधुनिक व्यवसाय स्वीकारण्यास प्रोत्साहित केले. परिणामी, आता कुरेशी समाजातील केवळ २० टक्के लोकच त्या व्यवसायात गुंतलेले आहेत, तर बाकीचे विविध क्षेत्रांमध्ये गेले आहेत. विशेष म्हणजे, ते नमूद करतात की, जरी हा उद्योग देशाच्या परकीय चलन साठ्यात मोठे योगदान देत असला, तरी भारतातील मांस उद्योगातील कामगारांपैकी केवळ पाचवा हिस्साच मुस्लिम आहेत.

कुरेशी यांचा उद्योजकतेचा प्रवास साधेपणाने सुरू झाला, पण 'द हिंद ग्रुप ऑफ इंडस्ट्रीज'च्या रूपाने तो एका विशाल उद्योगात विस्तारला. १९८९ मध्ये, त्यांनी उत्तर प्रदेशातील साहिबाबाद येथे पहिला मांस प्रक्रिया प्रकल्प (Meat Processing Plant) स्थापन केला, त्यानंतर १९९७ मध्ये अलिगड येथे एक आधुनिक कत्तलखाना आणि प्रक्रिया सुविधा सुरू केली.

त्यांच्या या उद्योगांनी भारतातील मांस उद्योगात क्रांती घडवली. त्यांनी आग्नेय आशिया, मध्य पूर्व, युरोप आणि आफ्रिकेपर्यंत निर्यातीचे जाळे विणले. आज ५० हून अधिक देशांमध्ये त्यांचे कार्य चालते.

त्यांनी मागासलेल्या भागातील शेतकऱ्यांमध्ये पशुपालनाचे एक मॉडेलही सादर केले. त्यांनी शेतकऱ्यांना म्हशीच्या नर रेड्यांचे (पारड्यांचे) व्यावसायिकरित्या संगोपन करण्यास प्रोत्साहित केले. आज, १,६०,००० शेतकरी कुटुंबांच्या नेटवर्कद्वारे, पारड्यांचा मृत्यू दर ८० टक्क्यांवरून १० टक्क्यांवर आला आहे, तर दूध उत्पादनात १५ टक्क्यांनी वाढ झाली आहे.

मांस क्षेत्राच्या पलीकडे विस्तार करत, कुरेशी यांनी विमान वाहतूक, रिअल इस्टेट, हॉस्पिटॅलिटी आणि कम्युनिकेशन्स या क्षेत्रांमध्येही विविधता आणली. २००४ मध्ये त्यांच्या नेतृत्वाखालील 'हिंद ग्रुप' थाय एअरवेज (पश्चिम भारत) साठी जनरल सेल्स एजंट बनला.

एप्रिल २०१० मध्ये, जेव्हा अमेरिकेचे अध्यक्ष बराक ओबामा यांनी वॉशिंग्टन येथे 'प्रेसिडेन्शियल आंत्रप्रेन्योरशिप समिट'साठी निवडक भारतीय उद्योगपतींना आमंत्रित केले, तेव्हा त्यांच्या यशाची आंतरराष्ट्रीय स्तरावर दखल घेण्यात आली. नंतर त्यांच्या व्यवसायात घसरण झाली, परंतु सामाजिक कार्याप्रती असलेली त्यांची बांधिलकी डगमगली नाही.

कुरेशी हे सामाजिक, शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक संघटनांमध्ये खोलवर गुंतलेले आहेत. त्यांनी 'ऑल इंडिया जमियत-उल-कुरेश'चे अध्यक्ष म्हणून काम पाहिले आहे आणि 'इंडिया-कुवेत चेंबर ऑफ कॉमर्स', 'फेडरेशन ऑफ इंडिया-अरब चेंबर ऑफ कॉमर्स अँड इंडस्ट्री', 'नोबल एज्युकेशन फाऊंडेशन' आणि विविध द्विपक्षीय व्यवसाय परिषदांशी ते जोडलेले आहेत.

त्यांच्या योगदानामुळे त्यांना अनेक सन्मान मिळाले आहेत. यात 'नॅशनल ॲकॅडमी ऑफ व्हेटरनरी सायन्सेस'कडून मानद फेलोशिप आणि २००६ मध्ये 'ऑल-इंडिया फूड प्रोसेसर्स असोसिएशन'कडून मांस उद्योगातील 'जीवनगौरव पुरस्कार' यांचा समावेश आहे.

IICC चे अध्यक्ष म्हणून, कुरेशी यांनी त्याच्या भव्य इमारतीच्या बांधकामावर देखरेख केली. हे काम केवळ १८ महिन्यांत पूर्ण झाले. यासाठी सुमारे ८-९ कोटी रुपये खर्च आला, जो प्रामुख्याने सदस्यता शुल्क आणि बँक कर्जातून उभारला गेला.

आज, हे केंद्र दिल्लीतील सर्वात प्रतिष्ठित सांस्कृतिक संस्थांपैकी एक म्हणून उभे आहे. यात अनेक हॉल, एक सभागृह, एक ग्रंथालय आणि एक सुंदर बाग आहे, जिथे उच्च-स्तरीय कार्यक्रम आयोजित केले जातात.

डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम, प्रणव मुखर्जी, अटलबिहारी वाजपेयी आणि लालकृष्ण अडवाणी यांसारख्या अनेक मान्यवरांनी येथे भेट दिली आहे.

राजकीय वर्तुळात सर्वांशी सलोख्याचे संबंध ठेवण्यासाठी ओळखल्या जाणाऱ्या कुरेशी यांनी, २०१४ मध्ये नरेंद्र मोदी यांचे सरकार स्थापन झाल्यानंतर त्यांचे वैयक्तिक अभिनंदनही केले होते.

मागे वळून पाहताना, सिराजुद्दीन कुरेशी आपल्या समाजाचा झालेला बदल पाहून शांत अभिमान बाळगतात. महिला विविध व्यवसायांमध्ये उत्कृष्ट कामगिरी करत आहेत आणि तरुण पिढी पारंपरिक अडथळे तोडत आहे.

"आपण किती पुढे आलो आहोत, हे पाहून मला खूप समाधान मिळते," ते म्हणतात. "आपण पाहिलेले बदलाचे स्वप्न तर आत्ता कुठे प्रत्यक्षात यायला सुरूवात झाली आहे."

(लेखक ‘आवाज द व्हॉइस उर्दू’चे संपादक आहेत.)