डॉ. अन्वरुद्दीन चौधरी : आसामचे बर्डमॅन म्हणून मिळवलाय लौकिक

Story by आवाज़ मराठी | Published by Fazal Pathan • 19 h ago

डॉ. अन्वरुद्दीन चौधरी

दौलत रहमान/गुवाहाटी

डॉ. अन्वरुद्दीन चौधरी हे आसाम सरकारचे आयुक्त आणि सचिव म्हणून निवृत्त झाले. पण त्यांचे योगदान केवळ नोकरशहाच्या भूमिकेपुरते मर्यादित नाही. सामान्य नोकरशहा आपल्या आरामदायी कार्यालयात बसून काम करतो, पण डॉ. चौधरी यांनी वेगळा मार्ग निवडला. त्यांनी आसामच्या वन्यजीवांचे संरक्षण आणि संवर्धनासाठी आपले आयुष्य वाहिले. ऑफिसचे काम संपल्यानंतर ते घरी न जाता जंगलात, पक्ष्यांच्या मागे, आणि वन्यजीवांच्या संरक्षणाचे मार्ग शोधत फिरायचे. यामुळेच त्यांना The Birdman of Assam हे टोपणनाव मिळाले.

ईशान्य भारतातील पक्ष्यांवर पुस्तके लिहणारे आणि माध्यम आणि प्रसिद्धीपासून दूर राहणारे डॉ. चौधरी हे आसाममधील पहिले व्यक्ती आहेत. त्यांच्या अभ्यासाने या भागातील अनेक पक्ष्यांच्या प्रजातींच्या संरक्षण आणि जागरूकतेसाठी महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे. त्यांनी ३० हून अधिक पुस्तके, ५० तांत्रिक अहवाल, आणि ९०० हून अधिक लेख आणि वैज्ञानिक पेपर्स लिहिले आहेत. वयाच्या ६७व्या वर्षीही त्यांचा उत्साह आणि वन्यजीवांप्रती प्रेम अजूनही तसेच आहे.

व्हाइट-विंग्ड वुड डक : आसामचा राज्यपक्षी

डॉ. चौधरी यांनी आसामच्या वन्यजीव संरक्षणात महत्त्वाची भूमिका बजावली. विशेषतः व्हाइट-विंग्ड वुड डक (Asarcornis scutulata) या पक्ष्याला २००३ मध्ये आसामचा राज्यपक्षी घोषित करण्यात आले. हा पक्षी एकेकाळी आंतरराष्ट्रीय निसर्ग संरक्षण संघटनेने (IUCN) धोक्यात असलेला घोषित केला होता. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे आज आसाममध्ये या पक्ष्यांची संख्या १,३०० पेक्षा जास्त आहे. त्यांनी या पक्ष्याच्या अधिवासाचे संरक्षण करून त्याच्या संवर्धनासाठी ठोस पावले उचलली.

अमुर फाल्कन संरक्षण : एक आंतरराष्ट्रीय प्रवास

डॉ. चौधरी यांनी अमुर फाल्कन (Falco amurensis) या स्थलांतरित पक्ष्याच्या संरक्षणासाठीही महत्त्वाचे कार्य केले आहे. हा पक्षी पूर्व सायबेरीया, मंगोलिया आणि आसपासच्या भागात प्रजनन करतो आणि हिवाळ्यासाठी आफ्रिकेत स्थलांतर करतो. त्यांच्या प्रवासात ते ईशान्य भारतातून, विशेषतः नागालँड, मणिपूर, आसाम आणि मेघालयातून जातात. या भागात हजारो आणि लाखोंच्या संख्येने हे पक्षी रात्री विश्रांतीसाठी थांबतात.

पण एकेकाळी या पक्ष्यांची शिकार मोठ्या प्रमाणात व्हायची. करबी आंग्लॉंग जिल्ह्यात शिकारी त्यांना हाताने पकडायचे, तर नागालँडमध्ये जाळ्यांचा वापर व्हायचा. काही ठिकाणी बंदुका, एअर गन किंवा गोफणींनी त्यांची शिकार व्हायची. डॉ. चौधरी यांनी १९९६ मध्ये हबांग येथे जागरूकता मोहीम राबवली, ज्यामुळे शिकार कमी झाली. २००४ मध्ये नागालँडच्या मोकोकचुंग जिल्ह्यातील चांगटोंग्या येथेही त्यांनी असाच उपक्रम राबवला, जिथे मोठ्या संख्येने अमुर फाल्कन विश्रांती घ्यायचे. या प्रयत्नांमुळे शिकार कमी होण्यास मदत झाली.

डॉ. चौधरी सांगतात, “आसाममध्ये अनेक ठिकाणी अमुर फाल्कन दिसतात, पण पश्चिम करबी आंग्लॉंग आणि डिमा हसाओ (उत्तर कछार हिल्स) जिल्ह्यातील उमरांग्सो येथे ते मोठ्या संख्येने रात्री विश्रांती घेतात.” त्यांनी या पक्ष्याच्या संरक्षणासाठी स्थानिक समुदायांना जागरूक केले आणि शिकारींना पर्यायी उपजीविकेच्या संधी उपलब्ध करून दिल्या.

पुस्तके आणि संशोधन : ज्ञानाचा वारसा

डॉ. चौधरी यांनी ईशान्य भारताच्या वन्यजीवांवर अनेक संदर्भग्रंथ लिहिले. त्यांनी १९९० मध्ये आसामच्या पक्ष्यांची संपूर्ण यादी आणि २००० मध्ये पक्ष्यांवर विस्तृत पुस्तक प्रकाशित केले. याने A.O. Hume आणि Stuart Baker यांच्या यादीपासून जवळपास एक शतकानंतरचा रिक्तपणा भरून काढला. त्यांची इतर पुस्तके खालीलप्रमाणे आहेत:

अरुणाचल प्रदेश, नागालँड, मिझोरम आणि मेघालय येथील पक्ष्यांवरील पुस्तके

जंगली म्हशींवर पहिला एकल ग्रंथ (२०१०)
ईशान्य भारतातील सस्तन प्राणी (२०१३)
भारतातील सस्तन प्राणी (२०१६)
मानस: भारताचा धोक्यातील विश्व वारसा (२०१९)

त्यांनी ६४० हून अधिक लेख, २१ पुस्तके, आणि ३५ तांत्रिक अहवाल लिहिले, जे वन्यजीव संरक्षण आणि संशोधन क्षेत्रात महत्त्वाचे मानले जातात.

नागालँडमधील शिकारीविरोधी मोहीम

१९९६ मध्ये, डॉ. चौधरी कोहिमा (नागालँड) येथील बाजारात गेले असता त्यांना एक धक्कादायक दृश्य दिसले. टाऊन हॉलच्या बाहेर महिलांनी बेडूक, उंदीर, हरण, पक्षी, बांबू पॅरट्रिज, चायनीज पँगोलिन, आणि पिग-टेल मकाक यांसारख्या वन्य प्राण्यांचा मांस विक्रीसाठी ठेवले होते. ही शिकार त्यांच्या शिकारी पतींनी केली होती. हे दृश्य पाहून अस्वस्थ झालेल्या डॉ. चौधरी यांनी नागालँडच्या पीपल्स ग्रुप या NGO च्या मदतीने प्रशासनाला प्रजनन हंगामात वन्य प्राण्यांच्या विक्रीवर बंदी घालण्यासाठी राजी केले. या बंदीमुळे स्थानिक स्तरावर शिकारीवर नियंत्रण आले.

शिकारींना सन्मार्गावर आणण्याचे प्रयत्न

डॉ. चौधरी यांच्या विस्तृत प्रवासाने त्यांना अनेक ठिकाणी चांगले कार्य करण्याची संधी दिली. ३० वर्षांपूर्वी त्यांना करबी जमातीचे सारसिंग रोंगफार भेटले, जे ५० वर्षांचे असताना वन्य प्राण्यांची शिकार करून त्यांचे मांस विकायचे. डॉ. चौधरी यांनी त्यांना शिकार सोडण्यासाठी प्रेरित केले आणि त्यांना वनविभागात नोकरी मिळवून दिली. त्याचप्रमाणे, बक्सा जिल्ह्याचे उपायुक्त असताना त्यांनी मानस राष्ट्रीय उद्यानात शिकार करणाऱ्या अनेक शिकाऱ्यांना शस्त्रे खाली ठेवण्यास आणि वैध उपजीविकेचा मार्ग स्वीकारण्यास प्रेरित केले. ही पद्धत नंतर इतर ठिकाणीही यशस्वी झाली.

NGO मधील पथदर्शी पाऊल

डॉ. चौधरी यांच्या वन्यजीवांप्रती असलेल्या प्रेम आणि उत्साहामुळे आसाम सरकारने एका अभूतपूर्व निर्णयाला मान्यता दिली. त्यांना सरकारी नोकर म्हणून NGO मध्ये प्रतिनियुक्तीवर (Deputation) जाण्याची परवानगी देण्यात आली. “हा आसाम मधील एक पथदर्शी निर्णय होता. पहिल्यांदाच सरकारी कर्मचाऱ्याला NGO मध्ये प्रतिनियुक्तीवर पाठवण्यात आले. मी यासाठी तत्कालीन मुख्यमंत्री हितेश्वर सायिकिया आणि सल्लागार जतिन हजारिका यांचा कायम ऋणी आहे,” असे डॉ. चौधरी सांगतात. ते राइनो फाउंडेशन फॉर नेचर इन नॉर्थ-ईस्ट इंडियाचे संस्थापक मुख्य कार्यकारी अधिकारी होते आणि निवृत्तीनंतरही सन्माननीय मुख्य कार्यकारी म्हणून कार्यरत आहेत.

संरक्षित क्षेत्रांचे शिल्पकार

डॉ. चौधरी यांच्या प्रयत्नांमुळे आसाममध्ये १५ हून अधिक वन्यजीव अभयारण्ये स्थापन झाली. यामध्ये बोर्डोईबाम-बिलमुख, पाणी-दिहिंग, बाराईल, भेर्जन-बोराजन-पोडुमोनी, दिहिंग-पटकाई, हॉलॉन्गापार गिबन, नांबोर-दोईग्रुंग, नांबोर, पूर्व करबी आंग्लॉंग, उत्तर करबी आंग्लॉंग, आमचांग, मराठ लोंग्री, बाराक-भुबन, आणि नरपुह यांचा समावेश आहे. याशिवाय, धनसिरी-लुंगडिंग आणि दिहिंग-पटकाई ही दोन हत्ती संरक्षित क्षेत्रेही त्यांच्या प्रयत्नांनी अस्तित्वात आली. त्यांनी दिब्रू-सैखोवा ला राष्ट्रीय उद्यानाचा दर्जा मिळवून दिला आणि लाओखोवा आणि बुरहाचपोरी अभयारण्यांना काझीरंगा व्याघ्र प्रकल्पात समाविष्ट करवले.

त्यांनी मानस राष्ट्रीय उद्यान आणि व्याघ्र प्रकल्पाजवळील राष्ट्रीय महामार्ग वळवण्यात, दोन्ही बाजूंना वन्यजीवांच्या हालचालीसाठी दोन अंडरपास बांधण्यात, आणि लखीमपूर जिल्ह्यातील दुलुंग राखीव वनातून वीजवाहिनी वळवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांनी मेगा धरणांसारख्या पर्यावरणाला हानी पोहोचवणाऱ्या प्रकल्पांविरोधातही सातत्याने आवाज उठवला.

भविष्यातील योजना

डॉ. चौधरी यांचा उत्साह अजूनही कमी झालेला नाही. ते आसाम आणि ईशान्य भारतातील इतर भागांतील अनन्वेषित पर्यावरणीय हॉटस्पॉट्स शोधण्याच्या योजनेवर काम करत आहेत. “मला भूतान, पूर्व नेपाळ, दक्षिण तिबेट, उत्तर आणि पश्चिम म्यानमार, आणि पूर्व बांगलादेश येथे भेट देण्याची इच्छा आहे,” असे ते उत्साहाने सांगतात. त्यांच्या या योजनांमुळे या भागातील जैवविविधतेचे संरक्षण आणि संवर्धन होण्याची आशा आहे.

वैयक्तिक आयुष्य आणि प्रेरणा

डॉ. चौधरी यांचा जन्म शिलॉंग, मेघालय येथे १९५९ मध्ये झाला. त्यांनी बी. बोरूआ कॉलेज, गुवाहाटी येथून भूगोलात सन्मानासह पदवी (१९७८) आणि गौहाटी विद्यापीठातून भूगोलात एम.ए., पीएच.डी., आणि डी.एससी. मिळवले. त्यांचे मामा अब्दुल मातलिब मजुमदार हे गांधीवादी स्वातंत्र्यसैनिक आणि १९४६-१९७० दरम्यान आसाम चे कॅबिनेट मंत्री होते. त्यांच्या कुटुंबाने त्यांना मानवतावादी मूल्ये आणि वन्यजीवांप्रती प्रेम दिले. त्यांच्या पत्नी बिल्किस बेगम मजुमदार आणि मुले झेबियन फरहीन आणि फरहान अन्वर यांनी त्यांच्या कार्याला सातत्याने पाठिंबा दिला.

'आवाज मराठी'वर प्रसिद्ध होणारे लेखन, व्हिडिओज आणि उपक्रम यांविषयीचे अपडेट्स मिळवण्यासाठी या लिंक्सवर क्लिक करा -

Awaz Marathi WhatsApp Group
Awaz Marathi Facebook Page

Awaz Marathi Twitter