ओनिका माहेश्वरी
बतूल बेगम या केवळ एक विलक्षण गायिका नाहीत, तर त्या भारतीय शास्त्रीय आणि लोकसंगीताचा एक जिवंत वारसा आहेत. अनेक सामाजिक आणि आर्थिक आव्हानांना तोंड देऊनही, संगीताची त्यांची आवड बालपणीच रुजली आणि कधीही कमी झाली नाही.
राजस्थानच्या नागौर जिल्ह्यातील केराप गावात एका मुस्लिम कुटुंबात जन्मलेल्या बतूल या मिरासी समाजातील आहेत, जो पारंपरिकरित्या संगीताशी जोडलेला आहे. त्यांनी 'आवाज-द व्हॉइस'ला सांगितले की, वयाच्या अवघ्या आठव्या वर्षी त्यांनी भजन गायला सुरुवात केली होती. भक्तीसंगीताप्रती असलेल्या याच सुरुवातीच्या निष्ठेमुळे त्यांना एक दिवस "भजनांची बेगम" ही उपाधी मिळाली, जी कलेच्या माध्यमातून धार्मिक सर्वसमावेशकतेसाठी असलेल्या त्यांच्या वचनबद्धतेचे प्रतीक आहे.
बतूल यांनी परवानगी असलेल्या वयापर्यंत शाळेत शिक्षण घेतले, पण वयाच्या अवघ्या १६ व्या वर्षीच त्यांचे लग्न झाले. असे असूनही, त्यांनी आपली आवड कधीही सोडली नाही. पाचवीनंतर औपचारिक शिक्षण सोडल्यानंतरही संगीतावरील त्यांचे प्रेम टिकून राहिले.
एका खेडेगावातील मुलीपासून ते आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ओळखल्या जाणाऱ्या लोककलाकार बनण्यापर्यंतचा बतूल यांचा प्रवास हा जिद्द आणि चिकाटीची कहाणी आहे.
'मांड' या पारंपरिक राजस्थानी लोकप्रकारातील त्यांच्या दमदार सादरीकरणासाठी जागतिक स्तरावर ओळखल्या जाणाऱ्या बतूल बेगम यांनी अमेरिका, फ्रान्स, इटली, ट्युनिशिया आणि जर्मनीसह ५५ हून अधिक देशांमध्ये आपली कला सादर केली आहे. त्यांच्या कामाचे सर्वत्र कौतुक झाले आहे आणि २०२२ मध्ये, त्यांना फ्रान्स आणि ट्युनिशियाच्या सरकारांकडून सन्मानित करण्यासोबतच 'नारी शक्ती पुरस्कार'ही मिळाला.
बतूल यांचे सादरीकरण सर्वत्र प्रेक्षकांना मंत्रमुग्ध करते. मांड, भजन आणि इतर पारंपरिक प्रकारांवरील त्यांचे प्रभुत्व भारताच्या संगीत वारशाला जिवंत करते. "मांड गाणे सोपे नाही," त्या सांगतात. "यात अनेक आव्हाने आहेत. ज्यांनी ही कला शिकली आहे, त्यांनाच तिची खोली समजते. मी इतरांचे ऐकून शिकले आहे. मला गाणे इतके आवडते की, जरी जेवण चुकले तरी मी माझ्या सरावासाठी वेळ काढतेच."
त्यांच्या आवाजाने आणि समर्पणाने धार्मिक व सांस्कृतिक सीमा ओलांडण्यास मदत केली आहे आणि सलोखा व मानवतेचा एक शक्तिशाली संदेश दिला आहे. बतूल यांच्या मते, "मांड लोकसंगीत राजस्थानचे आहे. अल्ला जिल्लाई बाईसारख्या महान गायकांनी त्याला अजरामर केले. राजस्थानच्या राजघराण्यांतील रचनांमधून आपल्या समृद्ध संगीत परंपरेची खोलवर माहिती मिळते."
त्यांचे पती, फिरोज खान, राजस्थान राज्य परिवहनमध्ये कंडक्टर म्हणून काम करत. या जोडप्याला तीन मुले होती. कौटुंबिक जबाबदाऱ्या असूनही, बतूल यांनी आपली संगीत प्रतिभा जोपासली आणि ढोल, ढोलक आणि तबला यांसारखी पारंपरिक वाद्ये वाजवायला शिकून आपली संगीत अभिव्यक्ती विस्तारली.
लहान सामुदायिक कार्यक्रमांपासून ते प्रतिष्ठित जागतिक मंचांपर्यंतचा बतूल यांचा प्रवास त्यांच्या अतूट समर्पणाचे प्रतीक आहे. त्या 'बॉलीवूड क्लेझमर' या आंतरराष्ट्रीय फ्युजन लोकसंगीत बँडचा भाग राहिल्या आहेत, जो विविध सांस्कृतिक आणि धार्मिक पार्श्वभूमीच्या संगीतकारांचा एक समूह आहे. या व्यासपीठाच्या माध्यमातून, त्यांनी संगीत सहयोग आणि सांस्कृतिक एकतेसाठी एक जागा निर्माण करण्यास मदत केली आहे.
त्यांचे कार्य 'संगीत ही एक वैश्विक भाषा आहे' या कल्पनेला प्रोत्साहन देत राहते. फ्रान्स आणि ट्युनिशियाच्या सरकारांकडून सन्मानित झालेल्या बतूल बेगम यांचे सादरीकरण सहिष्णुता आणि एकतेचा आवाज बनले आहे. त्या आपल्या व्यासपीठाचा वापर मुलींचे शिक्षण आणि महिला सक्षमीकरणासाठी करतात. संगीताला त्या सामाजिक बदलाचे एक माध्यम मानतात.
२०२१ मध्ये, बतूल बेगम यांना तत्कालीन राष्ट्रपती रामनाथ कोविंद यांच्या हस्ते 'नारी शक्ती पुरस्कार' प्रदान करण्यात आला. त्यांच्या योगदानाची दखल अनेक आंतरराष्ट्रीय संस्थांनीही घेतली आहे. आपल्या बँड आणि एकल सादरीकरणातून, त्यांनी अमेरिका, ब्रिटन, फ्रान्स, ट्युनिशिया, स्वित्झर्लंड आणि जर्मनीसारख्या देशांमध्ये शांतता आणि बहुलवादाचा संदेश पोहोचवला आहे.
जे गोष्ट बतूल यांना खऱ्या अर्थाने वेगळे ठरवते, ती म्हणजे एक निष्ठावान मुस्लिम असूनही हिंदू भक्तीगीते गाण्याची त्यांची क्षमता. "आम्ही समाजांमध्ये फरक पाहत नाही," त्या म्हणतात. "कला आणि संगीतात, सर्व देव-देवता समान आणि आदरास पात्र आहेत."
त्यांचे विचार 'गंगा-जमुनी तहजीब'चे प्रतिध्वनी आहेत. बतूल संगीताला एक असा पवित्र धागा मानतात, जो मानवतेला धार्मिक आणि सांस्कृतिक सीमांच्या पलीकडे बांधून ठेवतो. "केवळ कला आणि संगीताच्या माध्यमातूनच आपण सांप्रदायिक सलोखा जोपासू शकतो," त्या म्हणतात. "हाच माझा संदेश आहे: विविधतेत एकता."
आज, बतूल बेगम केवळ एक प्रसिद्ध कलाकार नाहीत, तर त्या प्रगतिशील मूल्यांच्या पुरस्कर्त्याही आहेत. पाच दशकांहून अधिक काळ, त्यांनी आपल्या गायनातून सांप्रदायिक आणि सामाजिक सलोख्याला प्रोत्साहन दिले आहे. त्यांचा प्रवास सिद्ध करतो की, संगीताला धर्म किंवा जातीच्या सीमा नसतात. त्या सहिष्णुता आणि एकतेचे प्रतीक बनल्या आहेत आणि आता त्या आपला वारसा पुढे नेण्यासाठी तरुण कलाकारांना प्रशिक्षण देत आहेत. त्यांच्याच शब्दांत, "संगीत ही पूजा आहे, रियाज ही साधना आहे आणि सूर हा आत्म्याचा आवाज आहे."
'आवाज मराठी'वर प्रसिद्ध होणारे लेखन, व्हिडिओज आणि उपक्रम यांविषयीचे अपडेट्स मिळवण्यासाठी या लिंक्सवर क्लिक करा -
