श्रीनगरच्या शांत गल्ल्यांमध्ये आणि मुहरमच्या दीपप्रकाशित रात्रींमध्ये काश्मीरी भाषेत मर्सियाचा करुण आवाज गूंजतो. हा केवळ शोक नाही. ही एक जिवंत आध्यात्मिक परंपरा आहे. यात सांस्कृतिक ओळख आणि ऐतिहासिक स्मृती व्यक्त होतात.
मर्सिया म्हणजे काय?
मर्सिया म्हणजे शोकगीत. या गीताद्वारे कर्बलाच्या शहीदांचा सन्मान केला जातो. यातून इमाम हुसैन आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांचे बलिदान स्मरणात ठेवतात. ही परंपरा ६८० मध्ये झालेल्या कर्बलाच्या लढाईशी जोडलेली आहे. अरबी, फारसी आणि उर्दू भाषेत मर्सियाची परंपरा शतकानुशतके वाढत गेली. हळूहळू ती काश्मीरात पोहोचली. सोळाव्या शतकात फारसी संस्कृती आणि शिया समुदायाचा प्रभाव काश्मीरात वाढला. तेव्हा मर्सियाने काश्मीरी स्वरूप घेतलं.
काश्मीरी मर्सियाचा विकास
सुरुवातीला काश्मीरी मर्सिया फारसी भाषेत असायचा. तो फक्त विद्वान आणि मौलवींनाच समजायचा. पण अठराव्या आणि एकोणिसाव्या शतकात तो काश्मीरी बोलीभाषेत आला. यामुळे तो सर्वसामान्यांचा झाला.
आगा सैयद यूसुफ अल-मूसवी आणि मीरवाइज शम्सुद्दीन यांनी मर्सियाला लोकप्रिय केले. त्यांचे मर्सिए फक्त शोक नव्हते. ते धर्म, शिक्षण आणि आध्यात्मिकतेचा स्रोत बनले. आज आगा सैयद आबिद हुसैनसारखे कवी ही परंपरा पुढे नेत आहेत. नव्या भावनांसह, पण तीच आत्मा कायम ठेवत आहे.
काश्मीरी मर्सियाला खास काय बनवते?
प्रत्येक काश्मीरी मर्सियाचा गाभा कर्बलाची त्रासदी आहे. त्यात बलिदान, वेदना, निष्ठा आणि प्रतिकार व्यक्त होतात. मर्सिया सहा ओळींच्या मुसद्दस शैलीत लिहिले जाते. त्याची सुरुवात आध्यात्मिक वंदनेने होते. मग कर्बलाच्या घटनांचे वर्णन होते. शेवटी मार्मिक शोकगीताने समाप्त होते.
कधी कधी त्यात काश्मीरी लोकशैलीचे छायाचित्र दिसते. वन्कुन आणि नौहासारखी शैली त्याला सजीव बनवते. हा काव्य वाचला जात नाही, तर समूहात गायला जाते. तेही डोळ्यांत अश्रू, हृदयात सल आणि मातमासह. हा सामूहिक भाव मर्सियाला एक अद्भुत अनुभव बनवतो.
मौखिक परंपरेचे जिवंत स्वरूप
काश्मीरी मर्सियाची खासियत म्हणजे तो पुस्तकांऐवजी हृदयात आणि तोंडात जिवंत आहे. पिढ्यांपिढ्या, विशेषतः महिलांमध्ये, हे मर्सिए तोंडी स्वरूपात पुढे गेले. अनेकांसाठी हे मर्सिए पहिले धार्मिक, नैतिक आणि ऐतिहासिक धडे आहेत. आजची तरुण पिढी उर्दू आणि इंग्रजीकडे झुकली आहे. तरी बडगामच्या वस्त्यांमध्ये आणि झडिबलच्या गल्ल्यांमध्ये मर्सियाची गूंज तशीच आहे.
आधुनिक माध्यमे आणि जुना संदेश
डिजिटल व्यासपीठांनी या परंपरेला नवे जीवन दिले. व्हॉट्सअॅप ग्रुप्स, यूट्यूब चॅनेल आणि इन्स्टाग्राम रील्सवर काश्मीरी मर्सियाच्या रेकॉर्डिंग आणि सादरीकरण पाहायला मिळतात. नवीन पिढी नवे संगीत आणि तंत्रज्ञान वापरते. जुनी पिढी मर्सियाची मूळ भावना टिकवण्यासाठी सजग आहे. सांस्कृतिक संस्था मर्सियांचे संकलन करत आहेत. ही परंपरा भविष्यातही जिवंत राहावी यासाठी.
मर्सियाचे महत्त्व
काश्मीरमधील मर्सिया फक्त मातम नाही. ही सामूहिक स्मृती आहे. तो एक प्रतिकार आहे आणि ओळखही आहे. नव्या पिढीला बलिदानाचे मोल आणि अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवण्याची प्रेरणा मिळते. सांस्कृतिक इतिहासकार आणि मर्सिया वाचक आगा सैयद नासिर रिझवी म्हणतात, “काश्मीरी मर्सियाचा प्रत्येक शेर एक आह आहे. प्रार्थना आहे. वचन आहे.”
श्रीनगरची विद्यार्थिनी झहरा बानो सांगते, “माझ्या आजीने मर्सिया वाचला की कर्बलाचे दुख आपल्या डोळ्यासमोर घडतंय असं वाटतं.”
काश्मीरी मर्सिया फक्त कविता नाही. ही स्मृती आहे. प्रतिकार आहे. दुखातून जन्मलेलं सौंदर्य आहे. काश्मीरच्या सूफी आत्मा आणि सांस्कृतिक जिद्दीचं हे दुर्मीळ आणि जिवंत स्वरूप आहे. भूतकाळ आणि वर्तमान, भाषा आणि श्रद्धा, मौन आणि अभिव्यक्ती यांना जोडतं. जोपर्यंत कर्बलाची गाथा जिवंत आहे, तोपर्यंत काश्मीरी मर्सियाची आवाज—अश्रू, लय आणि श्रद्धेसह—प्रत्येक मुहरमला गूंजत राहील.
.jpg "विठ्ठलाला चांदीचा मुकुट अर्पण करताना मुस्लिम तरुण गणी सय्यद सोबत गहिनीनाथ महाराज औसेकर.")