भारतीय उपखंडात इस्लामचा प्रसार हा भारतीय इतिहासाचा महत्त्वाचा पैलू आहे. पण इतिहासकार आणि विद्वानांनी याकडे फारसे लक्ष दिले नाही. यामुळे या विषयावर सखोल विश्लेषणाचा अभाव आहे. यातूनच काही चुकीच्या पारंपरिक सिद्धांतांमुळे गैरसमज आणि दुराग्रह निर्माण झाले. आज भारत हा कधीकाळी इस्लाम आणि मुस्लिम नसलेला आत्ताच सर्वात मोठी मुस्लिम जनसंख्या असलेला देश आहे. बंगाली मुस्लिम जगातील दुसऱ्या क्रमांकाची मोठी मुस्लिम वांशिक जमात बनली आहे. तरीही इतक्या मोठ्या जनसंख्येच्या मूळ उत्पत्तीवर फक्त वादविवाद झाले. यातून गोंधळ आणि गैरसमजच वाढले. परिणामी, उजव्या विचारसरणीच्या हिंदुत्ववादी कार्यकर्त्यांचा दावा बळकट झाला. त्यांच्या मते, मुस्लिम शासनकाळात हिंदूंवर बळजबरीने इस्लाम स्वीकारण्यास भाग पाडले गेले.
भारतीय उपखंडात इस्लामच्या प्रसाराचा अभ्यास काही पारंपरिक सिद्धांतांद्वारे केला गेला. यातील पहिला सिद्धांत आहे स्थलांतर सिद्धांत. यानुसार, भारतीय उपखंडातील मुस्लिम हे अरब, तुर्कस्तान, पर्शिया यांसारख्या परदेशी मुस्लिम भूमीतून विविध काळात आलेल्या मुस्लिमांचे वंशज आहेत. हा सिद्धांत खंदाकर फुझले रब्बी यांनी १८९५ मध्ये त्यांच्या हकिकत-ए-मुसलमान-ए-बंगला या पुस्तकात मांडला. हा सिद्धांत फक्त त्या मर्यादित मुस्लिमांसाठी लागू आहे, जे मुस्लिम शासनकाळात परदेशातून भारतात आले. हा सिद्धांत परदेशी मुस्लिमांच्या मूळ उत्पत्तीचे स्पष्टीकरण देतो. पण स्थानिक पातळीवर धर्मांतरित झालेल्या बहुसंख्य मुस्लिमांना यातून स्पष्ट करता येत नाही.
दुसरा सिद्धांत सांगतो की, मुस्लिम शासनकाळात हिंदूंनी जमीन अनुदान, उच्च पदे किंवा आर्थिक लाभ मिळवण्यासाठी इस्लाम स्वीकारला. मुस्लिम शासनाच्या शतकांमध्ये असे धर्मांतर झाले. पण अशा लोकांची संख्या हाताच्या बोटांवर मोजण्याइतकी आहे. त्यामुळे लाखो मुस्लिमांचे धर्मांतर याच्याशी जोडता येत नाही.
काही विद्वान, विशेषतः उजव्या विचारसरणीचे हिंदू, असा दावा करतात की भारतात बळाचा वापर करून लोकांना इस्लाम स्वीकारायला लावले. याला ‘रक्त आणि तलवार’ सिद्धांत म्हणतात. यानुसार, मुस्लिम आक्रमक आणि शासकांनी हिंदूंना बळजबरीने इस्लाम स्वीकारण्यास भाग पाडले. एक लोकप्रिय म्हण आहे की, मुस्लिम भारतात एका हातात कुराण आणि दुसऱ्या हातात तलवार घेऊन आले. त्यामुळे स्थानिक लोकांनी जीव वाचवण्यासाठी बळजबरीने इस्लाम स्वीकारला. भारतावर मुस्लिमांनी अनेकदा आक्रमण केले आणि शतकांपर्यंत शासन केले. अशा काही धर्मांतराच्या घटना नाकारता येत नाहीत.
इस्लामच्या प्रसाराशी संबंधित आणखी एक सिद्धांत आहे पवित्र पुरुष सिद्धांत. यानुसार, भारतीय उपखंडात आलेल्या शेकडो सुफींनी सामान्य लोकांमध्ये इस्लामचा प्रसार केला. स्थानिक लोक, विशेषतः कनिष्ठ वर्गातील, इस्लामच्या सामाजिक समानता आणि विश्वबंधुत्वाच्या संदेशाने प्रभावित झाले. सुफींनी गरीब आणि दीनदुबळ्यांमध्ये राहून त्यांची सेवा केली. त्यांच्या दर्ग्यांनी सर्व जाती-धर्माच्या लोकांना आकर्षित केले. यामुळे लाखो लोकांनी इस्लाम स्वीकारला. असा दावा आहे की, अजमेरच्या ख्वाजा मोईन-उद-दीन चिश्ती यांच्या प्रभावाने एकट्याने नव्वद लाख लोकांनी इस्लाम स्वीकारला.
सर्वात लोकप्रिय सिद्धांत, विशेषतः मुस्लिम विद्वानांमध्ये, आहे सामाजिक मुक्ती सिद्धांत. यानुसार, हिंदू, विशेषतः कनिष्ठ वर्गातील आणि अस्पृश्य, यांनी सामाजिक असमानता आणि ब्राह्मणीय दडपशाहीपासून मुक्ती मिळवण्यासाठी इस्लाम स्वीकारला. हा सिद्धांत इस्लामला समानतावादी धर्म म्हणून सादर करतो, तर हिंदू धर्माला कठोर जाती व्यवस्थेमुळे दडपशाहीचा धर्म ठरवतो. त्यामुळे कनिष्ठ वर्गातील आणि अस्पृश्यांनी मोठ्या संख्येने इस्लाम स्वीकारला. भारतीय समाजाच्या संदर्भात हा सिद्धांत बऱ्यापैकी विश्वासार्ह वाटतो आणि इस्लामच्या धर्मांतरणासाठी सर्वात योग्य मानला जातो.
पण वरील सर्व सिद्धांतांना काही मर्यादा आहेत. यापैकी कोणताही सिद्धांत भारतातील इस्लामच्या धर्मांतरणाचे पूर्णपणे स्पष्टीकरण देऊ शकत नाही. हे सिद्धांत भारतातील मुस्लिम लोकसंख्येच्या भौगोलिक वितरणाशी जुळत नाहीत. उपखंडात सर्वाधिक धर्मांतर पश्चिम पंजाब आणि पूर्व बंगालमध्ये झाले. पण आर्य संस्कृतीचा गड असलेल्या उत्तर भारतात किंवा मुस्लिम शासनाच्या केंद्रस्थानी असलेल्या भागात नाही. या भागात मुस्लिम लोकसंख्या आजही मर्यादित आहे. पूर्व बंगालमध्ये मुस्लिम शासकांचा प्रवेश तुलनेने उशिरा झाला आणि शासनकालही कमी होता. तरीही या भागात मोठ्या संख्येने धर्मांतर झाले. औरंगजेबाच्या काळात मध्य भारतात मुस्लिम लोकसंख्या ४% होती, राजस्थानात ९%, उत्तर प्रदेशात १०%, दिल्लीत १०%, बिहार आणि ओडिशात १४% होती. हैदराबाद हे सर्वात मोठे मुस्लिम राज्य होते, तरीही तिथली मुस्लिम लोकसंख्या फक्त १०% होती आणि त्यातील बहुसंख्य परदेशी वंशज होते.
वरील माहितीच्या आधारे पारंपरिक सिद्धांत इस्लामच्या धर्मांतरणाचे स्पष्टीकरण देण्यास अपुरे ठरतात. सुफींचा वावर संपूर्ण भारतात होता, पण धर्मांतर मर्यादित राहिले. बळजबरीने धर्मांतर किंवा राजकीय-आर्थिक लाभासाठी धर्मांतराच्या काही घटना मुस्लिम विद्वानांनीच नोंदवल्या, पण त्या ऐतिहासिकदृष्ट्या अतिशयोक्तीपूर्ण आणि दरबारी लेखकांच्या प्रशस्तीपर वाटतात.
सामाजिक मुक्ती सिद्धांत अनेक दशकांपासून इतिहासात योग्य मानला गेला. कारण भारतीय समाजात कठोर जाती व्यवस्था होती. दलित आणि अस्पृश्यांचे अमानवीकरण होत होते. इस्लाम सामाजिक समानता आणि मानवतेचा संदेश घेऊन आला. त्यामुळे लाखो जाती, बौद्ध आणि आदिवासी यांनी ब्राह्मणीय दडपशाहीपासून मुक्ती मिळवण्यासाठी इस्लाम स्वीकारला. पण हा युक्तिवाद भारतातील मुस्लिम लोकसंख्येच्या भौगोलिक वितरणाशी जुळत नाही. कठोर जाती व्यवस्था आर्य संस्कृतीच्या केंद्रस्थानात, म्हणजे उत्तर भारतात होती. पण तिथे धर्मांतर मर्यादित राहिले. उलट, पूर्व बंगालमध्ये, जिथे आर्य संस्कृतीचा प्रभाव कमी आणि उदार आदिवासी संस्कृती होती, तिथे मोठ्या प्रमाणात धर्मांतर झाले. बंगालमधील बौद्ध शासकांनी ब्राह्मणीय संस्कृतीला प्रोत्साहन दिले नाही. सामाजिक मुक्ती सिद्धांत योग्य मानला तर उत्तर भारतात जास्त धर्मांतर झाले असते, पण उलट बंगालमध्ये जास्त धर्मांतर झाले.
अमेरिकन विद्वान रिचर्ड मॅक्सवेल ईटन यांनी पूर्व बंगालच्या संदर्भात इस्लामच्या धर्मांतरणाच्या पारंपरिक सिद्धांतांचा अभ्यास केला. त्यांचे १९९४ मध्ये प्रकाशित झालेले द राइज ऑफ इस्लाम अँड द बेंगाल फ्रंटियर (१२०६-१७७६) हे पुस्तक या विषयावर महत्त्वाचे आहे. त्यांनी सर्व पारंपरिक सिद्धांत नाकारले.
ईटन यांनी बंगालच्या संदर्भात सीमा सिद्धांत मांडला. त्यांनी बंगालच्या राजकीय, सांस्कृतिक आणि आर्थिक सीमा निश्चित केल्या. १६व्या शतकात तुर्क-अफगाण शासकांनी बंगालच्या अंतर्भागात प्रवेश केला. तेव्हा नद्यांच्या मार्गात बदल झाल्याने मोठ्या प्रमाणात सुपीक, पण जंगलमय जमीन तयार झाली. तुर्क-अफगाण शासकांनी बंगाल जिंकल्यानंतर आर्थिक विस्ताराचा काळ सुरू झाला. त्यांनी जंगलमय जमिनीवर शेती सुरू केली. यासाठी त्यांनी जमीनदार नेमले. या जमीनदारांनी विविध लोकांना शेतीसाठी जमवले. यातून शेती करणाऱ्या गाव समुदायांचा उदय झाला. हे समुदाय राज्याला कर देऊ शकत होते.
मध्ययुगीन मुस्लिम राज्याने खानकाह, मशिदी, दर्गे, मंदिरे यांसारख्या धार्मिक संस्थांना जमीन दिली आणि त्यांना मोठ्या प्रमाणात संरक्षण दिले. या धार्मिक संस्थांनी शेतकऱ्यांच्या धार्मिक दृष्टिकोनावर परिणाम केला. इस्लामिक संस्थांच्या प्रभावाखाली येऊन शेतकऱ्यांनी मोठ्या संख्येने इस्लाम स्वीकारला. यामुळे शेतकऱ्यांनी इस्लाम हा नांगराचा धर्म म्हणून स्वीकारला, ना की मुक्तीचा विचार म्हणून. हा इस्लामीकरणाचा हळूहळू झालेला प्रक्रिया होता.
या प्रक्रियेत आर्थिक सीमा जंगलापासून शेतजमिनीपर्यंत विस्तारली. धार्मिक सीमा इस्लामपासून गैर-इस्लामिक भागापर्यंत गेली. राजकीय सीमा मुघल ते गैर-मुघल भागापर्यंत विस्तारली. यातून दोन महत्त्वाची उद्दिष्टे साध्य झाली. पहिले, कर देणारा शेतकरी समुदाय निर्माण झाला. दुसरे, राज्याशी निष्ठावान गाव समुदाय तयार झाला. परिणामी, पूर्व बंगालमध्ये मोठ्या प्रमाणात इस्लाम स्वीकारला गेला. बंगाली मुस्लिम जगातील दुसऱ्या क्रमांकाची मोठी वांशिक मुस्लिम जमात बनली. यात तलवार किंवा बळाचा वापर झाला नाही. शांततापूर्ण प्रेरणेने हे धर्मांतर झाले. राजस्थानच्या आदिवासी भागातही इनायत झैदी आणि सुनिता झैदी यांनी असाच अभ्यास केला.
उजव्या विचारसरणीच्या हिंदुत्ववादी विद्वान बळजबरीच्या धर्मांतरणाचा दावा करतात. पण याच्या उलट पुरावे आहेत. बंगालमधील मुघल सेनापती इस्लाम खान यांनी बोग्रा जिल्ह्यातील पराभूत हिंदू जमीनदाराच्या मुलाचे धर्मांतर केल्याबद्दल आपल्या एका अधीनस्थ अधिकाऱ्याला निलंबित केले.
१८७१ मध्ये झालेल्या पहिल्या जनगणनेत स्थानिक लोकांनी इस्लाम स्वीकारल्याची प्रचंड संख्या आश्चर्यजनक होती. वसाहती प्रशासकांना याची कल्पनाच नव्हती. पश्चिम पंजाब वगळता उपखंडात कुठेही इतके मोठे धर्मांतर झाले नाही.
सामाजिक मुक्तीच्या कल्पनेला मान्यता असली, तरी आर्य संस्कृतीच्या केंद्रस्थानात कठोर जाती व्यवस्था होती, तिथे इस्लामचे धर्मांतर मर्यादित राहिले. कनिष्ठ वर्गातील आणि दलितांना सामाजिक मुक्तीचा मार्ग म्हणून इस्लाम आकर्षित करू शकला नाही. याचे कारण म्हणजे नवीन मुस्लिम समाजातही जाती आणि सामाजिक भेदभाव निर्माण झाला. नव्याने धर्मांतरित झालेल्यांना त्यांच्या सहधर्मीयांनी स्वीकारले, पण इस्लामच्या तत्त्वांनुसार त्यांच्याशी वागणूक झाली नाही. त्यांना त्यांच्या पूर्वीच्या सामाजिक दर्जानुसारच वागणूक मिळाली. परदेशी अशरफ मुस्लिमांनी स्वतःला उच्च दर्जाचे मानले. त्यांना मुस्लिम शासकवर्गाकडून तीव्र भेदभाव सहन करावा लागला. त्यामुळे इस्लाम दडपलेल्यांसाठी सामाजिक मुक्तीचा मार्ग बनू शकला नाही. भारतात इस्लामच्या धर्मांतरणाचा वेग मर्यादित राहण्याचे हे प्रमुख कारण होते. ऐतिहासिकदृष्ट्या, इस्लामच्या सुरुवातीच्या काळात, मुस्लिम सैन्यांनी ज्या देशांवर आक्रमण केले, तिथे पूर्ण इस्लामीकरण झाले. पण चीन आणि भारतात तसे झाले नाही. याला जाती आणि सामाजिक भेदभाव हे मुख्य कारण होते.
- डॉ. ओही उद्दीन अहमद
(लेखिका या आसाममधील शिक्षिका, सामाजिक संशोधक आणि पसमंदा कार्यकर्त्या आहेत.)
