काश्मीर खोऱ्यात पुरातत्व विभागाला इतिहास उलगडणारे एक मोठे यश मिळाले आहे. श्रीनगरजवळील एका उत्खननात सुमारे २००० वर्षे जुन्या बौद्धकालीन स्थळाचे अवशेष सापडले आहेत. भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाने (ASI) केलेल्या या कामगिरीमुळे काश्मीरचा प्राचीन इतिहास आणि बौद्ध संस्कृतीशी असलेली त्याची नाळ पुन्हा एकदा अधोरेखित झाली आहे. या ठिकाणी भाजलेल्या मातीच्या (टेराकोटा) फरशा आणि विविध कलाकृती आढळून आल्या आहेत. या फरशांवर सुंदर नक्षीकाम असून त्या काश्मीरमधील प्रसिद्ध 'हरवान' शैलीशी मिळत्याजुळत्या आहेत.
उत्खननात सापडलेल्या गोष्टींमध्ये गोलाकार विटांची रचना, फरशांनी बनवलेले रस्ते आणि अंगणासारखा भाग प्रामुख्याने दिसतो. या अवशेषांवरून त्या काळी काश्मीर हे बौद्ध संस्कृतीचे, कलेचे आणि शिक्षणाचे मोठे केंद्र होते हे स्पष्ट होते. या शोधामुळे इतिहासप्रेमी आणि पर्यटकांमध्ये आनंदाचे वातावरण निर्माण झाले आहे. पुरातत्व विभागाचे अधिकारी या ठिकाणी अधिक कसून संशोधन करत असून भविष्यात अजून काही महत्त्वाचे ऐतिहासिक धागेदोरे हाती लागण्याची शक्यता आहे. या महत्त्वपूर्ण शोधामुळे काश्मीरच्या ऐतिहासिक पर्यटनालाही मोठी चालना मिळणार आहे.
हे अवशेष कुषाण काळातील असावेत असा प्राथमिक अंदाज तज्ज्ञांनी वर्तवला आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी या ऐतिहासिक शोधाची तातडीने दखल घेत त्याचे भरभरून कौतुक केले आहे. त्यांनी सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म 'एक्स'वर पोस्ट करत हा क्षण देशासाठी अत्यंत अभिमानास्पद असल्याचे म्हटले आहे. भारताचा सांस्कृतिक वारसा आणि इतिहास किती प्राचीन तसेच समृद्ध आहे, याची साक्ष हा शोध देतो. काश्मीरमधील हे जुने वैभव पाहून प्रत्येकाला नक्कीच आश्चर्य वाटेल आणि आनंद होईल, अशा भावना पंतप्रधानांनी व्यक्त केल्या आहेत.
कुषाणकालीन संस्कृती
या शोधाचे महत्त्व समजून घ्यायचे असल्यास कुषाण साम्राज्याच्या व्यापक ऐतिहासिक पार्श्वभूमीकडे पाहावे लागते. इ.स. पहिल्या ते तिसऱ्या शतकादरम्यान कुषाणांनी मध्य आशियापासून उत्तर भारतापर्यंत विशाल भूभागावर राज्य केले. बौद्ध धर्माचे ते आश्रयदाते होते. रेशीम मार्गावरून बौद्ध धर्माचा प्रसार करण्यात त्यांची मोलाची भूमिका होती. सम्राट हुविष्क हे कुषाण शासकांपैकी एक प्रभावी नाव मानले जाते. त्याने आपली काही प्रशासकीय आणि धार्मिक केंद्रे काश्मीरमध्ये हलविल्याचे उल्लेख प्राचीन नाणी, शिलालेख आणि ऐतिहासिक ग्रंथांत आढळतात. ‘हुविष्कपुरा’ नावाच्या राजकीय केंद्राचा उल्लेख वारंवार येतो, मात्र त्याचे नेमके स्थान आजवर अज्ञातच होते. झेहनपोरा हा त्या राजधानीच्या परिसराचा भाग असू शकतो का, असा प्रश्न आता संशोधकांना पडला आहे.
काश्मीरच्या इतिहासातील महत्त्वाचा दुवा
झेहनपोरा या बौद्ध स्थळाच्या उत्खननाचा प्रकल्प जम्मू-काश्मीर सरकारच्या पुराभिलेख, पुरातत्त्व आणि संग्रहालय विभाग (DAAM) आणि काश्मीर विद्यापीठाचा मध्य आशियाई अध्ययन विभाग (CCAS) यांच्या संयुक्त विद्यमाने राबवला जात आहे. उत्खनन तसेच नोंदींचे शास्त्रशुद्ध दस्तऐवजीकरण करण्यासाठी दोन्ही संस्थांमध्ये सामंजस्य करार (MoU) करण्यात आला आहे. या संशोधनातून झेहनपोरा केवळ एक गाव न राहता, काश्मीरच्या प्राचीन इतिहासातील एक महत्त्वाचा दुवा म्हणून पुढे येईल, अशी आशा पुरातत्त्वज्ञ व्यक्त करत आहेत.
झेहनपोरा
झेहनपोरा हे ठिकाण झेलम नदीच्या उजव्या काठावर, बारामुल्लापासून सुमारे १२ किलोमीटर अंतरावर वसलेले आहे. या क्षेत्राभोवती इतिहास, दंतकथा आणि सांस्कृतिक स्मृतींच्या अनेक थरांचे वलय आहे. शतकानुशतके या स्थळाची ओळख बदलत गेली. कधीकाळी वैदिक वस्ती, नंतर एक महत्त्वाचे बौद्ध केंद्र आणि कालांतराने स्थानिक लोककथांमध्ये गूढतेने वेढलेले स्थळ, असा त्याचा प्रवास घडला. झेहनपोऱ्याचे खरे महत्त्व समजून घ्यायचे झाल्यास, केवळ पुरातत्त्वीय पुरावेच नव्हे तर त्याच्या नावाची ऐतिहासिक व्युत्पत्ती आणि या मातीच्या ढिगाऱ्यांभोवती गुंफल्या गेलेल्या लोककथांचाही मागोवा घेणे आवश्यक ठरते.
काश्मीर आणि गांधारचा संबंध
त्या काळात बौद्ध भिक्षू अफगाणिस्तानातील बामियान आणि पुढे मध्य आशियाकडे जाण्यासाठी हा मार्ग वापरत असत. झेहनपोरा हे बौद्ध विद्वानांचे, चिंतनाचे आणि सांस्कृतिक समृद्धीचे केंद्र होते. प्रवासात थकलेल्या भिक्षूंना इथे आश्रय आणि विश्रांती मिळत असे. आजच्या पाकिस्तान आणि अफगाणिस्तानात पसरलेला गांधार प्रदेश बौद्ध शिक्षण, शिल्पकला आणि स्थापत्यकलेचा महत्त्वाचा केंद्रबिंदू होता. गांधारमधील ग्रीको-बौद्ध कला संपूर्ण आशियावर प्रभाव टाकणारी ठरली. काश्मीरचा गांधारशी असलेला ऐतिहासिक संबंध ग्रंथांमध्ये वारंवार नमूद केला जातो. ‘नीलमत पुराण’ या प्राचीन संस्कृत ग्रंथात काश्मीरची उत्पत्ती, तीर्थस्थळे, विधी आणि धार्मिक परंपरांचे सविस्तर वर्णन आढळते. या ग्रंथामुळे काश्मीरचा सामाजिक आणि धार्मिक इतिहास उलगडतो, मात्र प्रत्यक्ष पुरातत्त्वीय पुरावे आतापर्यंत मर्यादित होते. झेहनपोरा ही उणीव भरून काढत आहे.
काश्मीरची ओळख ही विविध संस्कृतींच्या धाग्यांनी विणलेली आहे. हिंदू, बौद्ध, इस्लामी, पर्शियन, मध्य आशियाई आणि स्थानिक हिमालयीन परंपरांचा हा समृद्ध संगम आहे. दीर्घकाळ काश्मीरच्या इतिहासातील प्रारंभीचा बौद्ध कालखंड झाकोळला गेला होता. झेहनपोऱ्यातील हा शोध त्या विस्मृतीत गेलेल्या अध्यायाला नव्याने, ठोस पुराव्यांसह आणि जाणिवेसह उलगडेल अशी अपेक्षा व्यक्त केली जात आहे.
