स्टॅनफोर्ड विद्यापीठाने रविवारी जाहीर केलेल्या 'ग्लोबल एआय व्हायब्रन्सी टूल' (Global AI Vibrancy Tool) नुसार, कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या (Artificial Intelligence - AI) क्षेत्रात भारत जगातील तिसरा सर्वात स्पर्धात्मक देश ठरला आहे.

या ताज्या क्रमवारीवरून स्पष्ट होते की, भारताची वेगाने वाढणारी टेक इकोसिस्टम (तंत्रज्ञान क्षेत्र) आणि मजबूत टॅलेंट बेस (कुशल मनुष्यबळ) यामुळे भारत जागतिक एआय शर्यतीत महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे.

'व्हिज्युअल कॅपिटलिस्ट'ने स्टॅनफोर्डच्या डेटावर आधारित एक तक्ता प्रसिद्ध केला आहे. यात अमेरिका एआय क्षेत्रात स्पष्टपणे आघाडीवर असून त्यांचा स्कोअर ७८.६ इतका आहे. या यादीत चीन ३६.९५ च्या स्कोअरसह दुसऱ्या क्रमांकावर आहे, तर भारत २१.५९ च्या स्कोअरसह तिसऱ्या स्थानावर आहे.

प्रगत देशांना टाकले मागे

तिसऱ्या क्रमांकावर आल्यामुळे भारताने दक्षिण कोरिया, युनायटेड किंगडम (UK), सिंगापूर, जपान, कॅनडा, जर्मनी आणि फ्रान्स यांसारख्या अनेक प्रगत अर्थव्यवस्थांना मागे टाकले आहे.

स्टॅनफोर्डचे 'एआय व्हायब्रन्सी टूल' हे देशाच्या एआय इकोसिस्टमचा विकास आणि स्पर्धात्मकता मोजण्यासाठी विविध निर्देशकांचा (Indicators) एकत्रित विचार करते. या निर्देशकांमध्ये संशोधन आणि विकास (R&D), कुशल मनुष्यबळाची उपलब्धता, गुंतवणूक आणि आर्थिक प्रभाव, पायाभूत सुविधा (Infrastructure), जनमत आणि धोरणे व प्रशासन यांचा समावेश होतो.

भारताची स्थिती अद्वितीय

इनोव्हेशन आणि एआय टॅलेंट कुठे वाढत आहे आणि सरकार कृत्रिम बुद्धिमत्तेला किती गांभीर्याने पाठिंबा देत आहे, हे दाखवणे या टूलचे उद्दिष्ट आहे.

डेटा असेही दर्शवतो की, एआय स्पर्धेत देशाच्या उत्पन्नाची पातळी महत्त्वाची भूमिका बजावते. उच्च उत्पन्न असलेले देश यादीत वरच्या स्थानी आहेत, तर चीन आणि ब्राझीलसारखे 'अप्पर-मिडल इन्कम' असलेले देश हे अंतर वेगाने कमी करत आहेत.

मात्र, या सर्व देशांमध्ये भारताची कामगिरी वेगळी ठरली आहे. 'लोअर-मिडल इन्कम' (कमी मध्यम उत्पन्न) असलेल्या देशांच्या गटातून जागतिक यादीत इतक्या वरच्या स्थानी पोहोचणारा भारत हा एकमेव देश आहे. यावरून भारताची एआय क्षेत्रातील अद्वितीय स्थिती अधोरेखित होते.

टॅलेंटमध्ये भारत आघाडीवर

वेगवेगळ्या क्षेत्रांत वेगवेगळे देश पुढे आहेत. अमेरिका संशोधन आणि विकास, जबाबदार एआय, अर्थव्यवस्था, धोरण आणि प्रशासन तसेच पायाभूत सुविधा यांसारख्या श्रेणींमध्ये शीर्षस्थानावर आहे.

चीन टॅलेंट, अर्थव्यवस्था आणि पायाभूत सुविधांमध्ये मजबूत आहे. तर भारत 'टॅलेंट' (Talent) या श्रेणीत पहिल्या तीन देशांमध्ये चमकला आहे. यावरून भारताकडे तंत्रज्ञान आणि अभियांत्रिकी क्षेत्रातील एक मोठे आणि कुशल मनुष्यबळ असल्याचे सिद्ध होते.

भविष्यातील आव्हान आणि भारतासाठी संधी

या अहवालात एका व्यापक चिंतेकडेही लक्ष वेधण्यात आले आहे. राष्ट्रीय उत्पन्न आणि एआय स्पर्धात्मकता यांचा संबंध अपेक्षित असला तरी, देशांमधील वाढते अंतर जागतिक असमानता वाढवू शकते. जर एआय विकासाचा फायदा सर्वांना समान मिळाला नाही, तर ही दरी आणखी रुंदावेल.

तरीही, भारतासाठी ही क्रमवारी अत्यंत उत्साहवर्धक आहे. एआय क्षेत्रातील वाढती गुंतवणूक, संशोधनातील प्रगती, एक मजबूत स्टार्टअप इकोसिस्टम आणि अभियंते व डेव्हलपर्सचा प्रचंड साठा यामुळे भारताला हे यश मिळाले आहे.