राणी खानम: कथकच्या माध्यमातून सांस्कृतिक सेतू

Story by आवाज़ मराठी | Published by Saurabh Chandanshive • 12 h ago

राणी खानम, कथक गायिका आणि शास्त्रीय नृत्यांगना

ओनिका माहेश्वरी

बिहारच्या गोपालगंजमधून आलेल्या राणी खानम या भारताच्या स्वातंत्र्यानंतरच्या पहिल्या मुस्लिम कथक नृत्यांगना आहेत. त्यांनी कथक नृत्यावरील प्रेमाला व्यावसायिक स्वरूप दिले. पारंपरिक मुस्लिम कुटुंबात वाढलेल्या राणी यांना लहानपणापासूनच कथकाची आवड होती. त्यांच्या कुटुंबात नृत्य-संगीताला मान्यता नव्हती. त्यामुळे त्यांनी अनेक वर्षे गुपचूप रियाज केला. घुंघरू, हार्मोनियम आणि तबल्यासारखी वाद्ये लपवून ठेवावी लागली. या आव्हानांना तोंड देत त्यांनी महिलांना सक्षम केले आणि सामाजिक मुद्द्यांना नृत्याद्वारे आवाज दिला.

प्रारंभिक जीवन आणि कुटुंब

राणी खानम यांचा जन्म गोपालगंज, बिहार येथे झाला. त्यांना लहानपणापासून कथकाची ओढ होती. पारंपरिक मुस्लिम कुटुंबात नृत्याला निषिद्ध मानले जायचे. त्यामुळे त्यांनी गुपचूप रियाज केला. घरात घुंघरू आणि वाद्ये लपवावी लागली, तरी त्यांनी आपली आवड जोपासली.

शिक्षण आणि प्रशिक्षण

मुजफ्फरपूर येथे प्राथमिक शिक्षण घेतल्यानंतर राणी तिसऱ्या इयत्तेत दिल्लीला आल्या. नृत्य आणि संगीताकडे त्यांचा स्वाभाविक कल होता. वतन खान साहेब, रेवा विद्यार्थी आणि पंडित बिरजू महाराज हे त्यांचे तीन प्रमुख गुरू होते. सन १९७८ मध्ये बिहारमध्ये वतन खान साहेबांकडून त्यांनी कथकाचे प्रारंभिक धडे घेतले. दिल्लीत रेवा विद्यार्थी आणि नंतर पंडित बिरजू महाराज यांच्याकडून त्यांनी औपचारिक प्रशिक्षण घेतले. गुरू-शिष्य परंपरेबद्दलचा त्यांचा आदर आजही त्यांच्या अनुभवांतून दिसतो.

प्राधान्यक्रम : लग्न की कला?

विवाहाची चर्चा सुरू झाली तेव्हा राणी यांनी लग्नाऐवजी नृत्याला प्राधान्य दिले. त्यांनी रूढींना आव्हान देत स्वतःचा मार्ग निवडला. कुटुंबाने थेट विरोध केला नाही, पण सामाजिक दबाव आणि अंतर्गत संघर्ष त्यांना नेहमी भेडसावत राहिले.

आमद डान्स सेंटर

राणी खानम यांनी १९९६ मध्ये 'आमद डान्स सेंटर'ची स्थापना केली. आज त्या भारतातील वरिष्ठ कथक नृत्यांगना, कोरिओग्राफर आणि गुरू आहेत. या पंजीकृत एनजीओला भारत सरकारच्या संस्कृती मंत्रालयाने आणि संगीत नाटक अकादमीने मान्यता दिली आहे. भारतीय सांस्कृतिक संबंध परिषद (आयसीसीआर) आणि राष्ट्रीय कथक नृत्य संस्थानाशी त्यांचा सहयोग आहे. आमदने प्रदर्शन, प्रशिक्षण, उत्सव, परिसंवाद आणि कार्यशाळांद्वारे २० लाखांहून अधिक लोकांना प्रेरणा दिली. यामुळे तरुण, अपंग कलाकार, निराश्रित व्यक्ती, मुली आणि महिलांना रोजगार आणि मंच मिळाला. आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत कलाकारांना आमद केंद्र प्रायोजित करते. केंद्र सर्व क्षमतांच्या तरुणांना नृत्य आणि संगीताचे समावेशक प्रशिक्षण देते.

आमदच्या नृत्य प्रस्तुती भारतीय प्रदर्शन कलेच्या क्षेत्रात अनोख्या आणि सर्जनशील आहेत. 'सूफी' नृत्य प्रस्तुती, व्हीलचेअरवर अपंग कलाकारांचे 'डान्सिंग व्हील्स' आणि पारंपरिक कथक व सर्जनशील मिश्रण प्रेक्षकांना मंत्रमुग्ध करते. महिला हक्कांसाठी नृत्य प्रस्तुती सादर केल्या जातात. या प्रस्तुतींनी युके, स्पेन, फ्रान्स, दक्षिण कोरिया, मलेशिया आणि अल्जीरियासह अनेक देशांत ख्याती मिळवली. आमद गेल्या दशकापासून भारतीय नृत्याच्या लुप्त होत चाललेल्या पैलूंना पुनर्जनन देण्यासाठी आणि नव्या कलाकारांना मंच देण्यासाठी उत्सव आयोजित करते.

इस्लामी छंदांवर नृत्य सादरीकरण

राणी खानम या एकमेव भारतीय मुस्लिम शास्त्रीय नृत्यांगना आहेत, ज्यांनी इस्लामी छंद आणि सूफी कवींच्या रचनांवर नृत्य सादर केले. महिला हक्क, एचआयव्ही/एड्स, लैंगिक समानता आणि अपंगत्व यांसारख्या विषयांवरही त्यांनी नृत्य प्रस्तुती केल्या. त्यांनी मलेशियाच्या राजा-राणी आणि पंतप्रधानांसमोर कुआलालंपूर येथे प्रदर्शन केले. लंडनमधील 'सलाम' इस्लामी कला महोत्सवात त्यांनी सूफी संगीतकार, गायक आणि नर्तकांसह प्रदर्शन केले. त्यांच्या आंतरराष्ट्रीय प्रवासात 'नमस्ते फ्रान्स', दक्षिण कोरियातील आशियाई पारंपरिक गीत-नृत्य महोत्सव, लंडनमधील रॉयल फेस्टिवल हॉल, न्यूयॉर्कमधील 'इरेझिंग बॉर्डर्स', स्वीडन-नॉर्वेमधील फोर्ड आंतरराष्ट्रीय महोत्सव, अल्जीरियातील 'इंडिया वीक' आणि इंग्लंड, कॅनडा, ऑस्ट्रेलिया, जपान, सिंगापूर, कतार, बहारीन, कुवेत, ओमान, दुबई, श्रीलंका, युएसएसआर, किर्गिस्तान आणि ताजिकिस्तान येथील 'भारत उत्सव' यांचा समावेश आहे.

सूफी संगीताला केले आपलेसे

राणी यांनी तुर्की, काहिरा, बोस्निया आणि मोरोक्को येथील सूफी संगीतकारांसोबत काम केले. त्यांनी राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय मंचांवर आपल्या समूहासह प्रदर्शन केले. त्यांचा विश्वास आहे की सूफीवाद हा इस्लामचा पवित्र आध्यात्मिक स्वरूप आहे आणि सनातन धर्माप्रमाणे जीवनशैली आहे. कथक हे शास्त्रीय नृत्य भारताच्या २००० वर्षांच्या संस्कृतीचे प्रतीक आहे.

सूफी कथक नव्हे, कथकात सूफी आत्मा

राणी "सूफी कथक" हा शब्द स्वीकारत नाहीत. त्यांच्या मते, सूफीवाद हा नृत्याचा प्रकार नसून आत्म्याची अभिव्यक्ती आहे. त्यांनी कथकात इस्लामी विचारांचा समावेश करून नवीन शब्दावली निर्माण केली. त्यांचे कुटुंब चिश्तिया सिलसिल्याचे अनुयायी आहे. सूफी महफिल, कव्वाली आणि समा-ए-महफिल यांसारख्या परंपरांमधून त्यांनी संगीत आणि नृत्याद्वारे ईश्वराशी एकरूप होण्याचा अनुभव घेतला.

कोरिओग्राफर म्हणून कारकीर्द

राणी यांच्या कोरिओग्राफीला सर्व स्तरांतील प्रेक्षकांकडून प्रशंसा मिळाली. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती, पंतप्रधान, दिल्ली आणि अरुणाचल प्रदेशच्या मुख्यमंत्र्यांनी, तसेच बंगाल आणि अरुणाचल प्रदेशच्या राज्यपालांनी त्यांच्या कामाचे कौतुक केले. त्यांनी पारंपरिक, समकालीन आणि सामाजिक मुद्द्यांवर आधारित २०० हून अधिक नृत्य कोरिओग्राफ केले. भारतीय सांस्कृतिक संबंध परिषदेने त्यांना "उत्कृष्ट श्रेणी"त सूचीबद्ध केले आहे, तर दिल्ली दूरदर्शनने "शीर्ष श्रेणी"ची नृत्यांगना म्हणून मान्यता दिली.

सूफी रंगातील कथक

राणी यांचे कथक प्रदर्शन केवळ नृत्य नाही, तर सूफी मार्गाची आंतरिक यात्रा आहे. त्यांचे नृत्य बाह्य जगापासून अलिप्त राहून आत्म्याला परमात्म्याशी जोडण्याचा प्रयास करते. त्यांचे कार्य शास्त्रीय नृत्याला जिवंत ठेवते आणि भारताच्या विविध धार्मिक-सांस्कृतिक परंपरांना जोडणारा सेतू बनते.