सबिहा फातिमा बेगम

१४ डिसेंबर २०२५ चा तो दिवस. सिडनीच्या बोंडी बीचवर मूळचे हैदराबादचे असलेले साजित आणि नवीद अक्रम या बाप-लेकाने 'हनुक्का' उत्सवाच्या वेळी १५ ज्यू लोकांची गोळ्या झाडून हत्या केली. फिलिपाइन्सच्या प्रवासादरम्यान आयसिसच्या (ISIS) जाळ्यात अडकल्यामुळे त्यांचे कट्टरतावादाकडे वळणे झाले होते. ऑस्ट्रेलियाच्या इतिहासातील हा आजवरचा सर्वात मोठा ज्यूविरोधी हल्ला ठरला.

त्याआधी २२ एप्रिल २०२५ रोजी काश्मीरमधील पहलगाममध्ये 'द रेसिस्टन्स फ्रंट'च्या (लष्कर-ए-तोयबाची शाखा) दहशतवाद्यांनी हिंदू पर्यटकांवर अंदाधुंद गोळीबार केला. एका प्रसिद्ध पर्यटन स्थळाचे रूपांतर रक्ताळलेल्या रणांगणात झाल्यामुळे स्थानिक फुटीरतावादी तणाव सामान्य जीवनावर आणि सांस्कृतिक बदलांवर कसा घाला घालतो, हे पुन्हा एकदा समोर आले.

या घटनेनंतर सात महिन्यांनी, १० नोव्हेंबरला दिल्लीच्या लाल किल्ल्याजवळ डॉ. उमर उन नबी या डॉक्टरने अमोनियम नायट्रेटने भरलेली कार गर्दीच्या बाजारपेठेत नेली आणि तिथे स्फोट घडवला. या आत्मघाती स्फोटात त्याच्यासह १५ जणांचा बळी गेला आणि २० जण जखमी झाले. जैश-ए-मोहम्मदशी संबंधित असलेल्या उमरचे कट्टरतावादाकडे वळणे हे पूर्णपणे ऑनलाइन माध्यमांमुळे झाले होते. तो काश्मीरमधील एक सुशिक्षित व्यावसायिक असूनही केवळ वैयक्तिक विचारधारेमुळे हिंसेकडे ओढला गेला. प्रत्यक्ष युद्धापासून दूर असूनही त्याच्या मनात हिंसेचे बीज रुजले, हे विशेष.

कट्टरतावादाचा धोका आणि बदलती आव्हाने

या सर्व घटना 'सब्जेक्टिव्ह रॅडिकलायझेशन' म्हणजेच वैयक्तिक पातळीवर रुजलेल्या कट्टरतावादाच्या एकाच सूत्राने जोडलेल्या आहेत. विचारधारेच्या प्रभावामुळे वैयक्तिक मने समाजाचा समतोल अनपेक्षितपणे कसा बिघडवतात, हे यावरून दिसते. महत्त्वाचे म्हणजे, हा धोका केवळ एकाच गटापुरता मर्यादित नाही. भारतात हिंदू कट्टरतावादही वाढला आहे. 'आर्म्ड कॉन्फ्लिक्ट लोकेशन अँड इव्हेंट डेटा प्रोजेक्ट'च्या एप्रिल २०२४ च्या अहवालानुसार, २०१९ ते २०२४ च्या मध्यापर्यंत झालेल्या जातीय हिंसाचाराच्या घटनांपैकी २२ टक्के घटना या गोरक्षणाच्या नावाखाली मुस्लिमांना लक्ष्य करणाऱ्या होत्या.

हल्ल्यांच्या पद्धती सारख्याच आहेत. सोशल मीडियाने चुकीच्या पद्धतीने मांडलेली कथानके, धर्मग्रंथांचा सोयीनुसार लावलेला अर्थ आणि 'आम्ही विरुद्ध ते' अशी निर्माण केलेली दरी. कट्टरतावाद हा मनातील अन्याय आणि कठोर धार्मिक श्रद्धा यांच्या एकत्र येण्यातून फोफावतो. ही प्रक्रिया शिक्षण, ऑनलाइन विश्व, राजकारण आणि धार्मिक वातावरणातून आकाराला येते. हे विचार हिंसेचे रूप घेण्याआधीच त्यांची पाळेमुळे समजून घेणे गरजेचे आहे.

धार्मिक संकल्पनांचा विपर्यास

कट्टरतावाद म्हणजे धार्मिक संकल्पनांचा असा काही विपर्यास करणे की, ज्यामुळे द्वेष आणि हिंसेला धार्मिक अधिष्ठान मिळते. काही मुस्लिम संदर्भात हे मूळ शिकवणीतून येत नाही, तर आर्थिक अडचणी, सत्तेचा संघर्ष आणि तोकड्या ज्ञानाच्या आधारे धर्माधिकार गाजवणारे लोक यातून निर्माण होते. हे लोक स्वतःच्या स्वार्थासाठी श्रद्धेचा वापर करतात आणि इस्लाममधील दयाळूपणा व संयमाकडे दुर्लक्ष करतात. श्रद्धेचे राजकारण झाले की ओळखीमध्ये कडकपणा येतो.

मात्र, कुराण स्पष्ट मर्यादा घालते. "धर्मात कोणतीही सक्ती नाही" (२:२५६) असे सांगून ते निवडीचे स्वातंत्र्य देते. "तुमचा धर्म तुमच्यासाठी, माझा माझ्यासाठी" (१०९:६) यातून फरकांचा आदर करण्याचे शिकवले जाते. दुसऱ्याच्या विश्वासाचा अपमान करण्यास सक्त मनाई आहे: "जे अल्लाहशिवाय इतरांना पुजतात, त्यांचा अपमान करू नका, नाहीतर ते अज्ञानातून अल्लाहचा अपमान करतील" (६:१०८).

'काफिर' हा शब्द अनेकदा हिंदू आणि इतर मुस्लिमेतरांचा अपमान करण्यासाठी वापरला जातो, परंतु मूळतः तो एक तटस्थ धार्मिक शब्द आहे. धर्मग्रंथ घाईने न्याय करण्याबद्दल सावध करतात: "श्रद्धावानांनो, जो तुमच्याशी शांततेने बोलतो त्याला 'तू श्रद्धावान नाहीस' असे म्हणू नका" (४:९४). तसेच, "एकमेकांचा अपमान करू नका किंवा अपमानजनक टोपणनावे वापरू नका" (४९:११) अशी ताकीदही दिली गेली आहे. जेव्हा धर्माचा संकुचित अर्थ लावला जातो, तेव्हा इस्लाममधील खरी नम्रता आणि सहअस्तित्व बाजूला सारले जाते.

मदरसा आणि शैक्षणिक आव्हाने

वाढत्या ध्रुवीकरणामुळे या वादात मदरसा व्यवस्थेकडे संशयाने पाहिले जाते. अधिकृत आकडेवारीनुसार, भारतात २४,०१० मदरसा आहेत, त्यापैकी १९,१३२ मान्यताप्राप्त आहेत. उत्तर प्रदेशात सर्वात जास्त, म्हणजे ११,६२१ मान्यताप्राप्त आणि २,९०७ विनामान्यता मदरसा आहेत. उत्तर भारतात या संस्थांकडे कट्टरतावादाचे केंद्र म्हणून पाहिले जाते, जे सर्वच बाबतीत खरे नाही. सरकार तिथे आधुनिक नियम आणण्याचा आणि विज्ञान-तंत्रज्ञान शिकवण्याचा प्रयत्न करत असले, तरी निधीची कमतरता प्रगतीत अडथळा ठरत आहे.

उत्तर भारतातील अनेक मदरसा तज्ज्ञ आणि विद्वान तयार करतात जे धर्मासोबतच सामाजिक भान जपतात. पण काही मदरसा आर्थिक अडचणींमुळे आणि जुन्या अभ्यासक्रमामुळे मागे पडले आहेत. दक्षिण भारतात उत्तर भारतातील काही केंद्रांमधून मौलवींचे आगमन झाल्याने तिथल्या लहान मदरशांवर ताण आला आहे. मर्यादित प्रशिक्षण आणि भाषिक कौशल्यांचा अभाव यामुळे विद्यार्थी धार्मिक ज्ञान मिळवतात, पण व्यापक समाजात मिसळताना त्यांना अडचणी येतात. हीच परिस्थिती त्यांना कट्टरतावादाकडे ओढण्यास कारणीभूत ठरते. जरी काही ठिकाणी कट्टरतावादाचे धागेदोरे सापडत असले, तरी 'कॉम्बॅटिंग टेररिझम सेंटर'च्या मते, दक्षिण-पूर्व आशियातील ५ टक्क्यांहून कमी मदरसा कट्टरतावादाशी जोडलेले आहेत.

मूळ समस्या मदरसा ही नसून तिथली गुणवत्तेतील तफावत, राजकारण आणि रखडलेल्या सुधारणा ही आहे. उत्तर प्रदेश सरकारने २०२३-२५ या वर्षात इयत्ता १० वी पर्यंत हिंदी, इंग्रजी, विज्ञान आणि संगणक शिक्षण सक्तीचे केले आहे, जेणेकरून तिथल्या विद्यार्थ्यांना मुख्य प्रवाहात आणता येईल.

डिजिटल युगाचा प्रभाव आणि नवी पिढी

डिजिटल साधनांमुळे आता परिस्थिती वेगाने बदलत आहे. तरुण पिढी आता पारंपारिक धर्मगुरुंऐवजी थेट ऑनलाइन व्याख्याने आणि जागतिक विद्वानांशी संवाद साधत आहे. 'जनरेशन झेड' आणि 'अल्फा' ही पिढी ध्रुवीकरण झालेल्या जगात संघटित धर्माकडे संशयाने पाहते. ते स्वतः संशोधन करतात, सूत्रांची पडताळणी करतात आणि जुन्या रूढींना आव्हान देतात. यामुळे ज्ञानाचे लोकशाहीकरण होत आहे.

इन्स्टाग्रामवरील 'रील्स' सारखे छोटे व्हिडिओ कठीण संकल्पनांना भावनिक स्वरूपात मांडतात. हे कधी अर्धवट सत्य पसरवून सिडनीसारखा हिंसाचार घडवण्यास कारणीभूत ठरतात, तर कधी चुकीचे समज दूर करण्याचे कामही करतात. 'इंटरनॅशनल इस्लामिक युनिव्हर्सिटी मलेशिया'च्या २०२५ मधील एका अभ्यासानुसार, ७८ टक्के तरुण स्वतःच्या फीडमधील माहिती विचारपूर्वक निवडतात, जिथे ते कुराण ऐकण्यासोबतच मानसिक आरोग्याशी संबंधित पोस्ट पाहतात. २०२५ मध्ये मुंबईतील ६४ तरुण मुस्लिमांच्या मुलाखती घेतल्या असता असे आढळले की, हे 'डिजिटल कंटेंट' त्यांच्या श्रद्धा अधिक प्रगल्भ करत आहे.

प्राचीन परंपरा आणि आधुनिक शोध

शतकांपूर्वी मदिनामध्ये 'अशहाब अल-सुफाह' हे प्रेषितांच्या मशिदीजवळ अत्यंत साधेपणाने राहून कुराण आणि हदीसचा अभ्यास करत असत. त्यांनी शिक्षणासाठी आणि सेवेसाठी एक आदर्श ठेवला होता. आज तीच जिद्द ऑनलाइन स्वरूपात पाहायला मिळते. तरुण केवळ निष्क्रियपणे स्क्रोल करत नाहीत, तर ते अर्थपूर्ण ज्ञानाचा शोध घेत आहेत. रात्रीच्या वेळी कशासाठी तरी शोध घेणे, रील्समधून जगण्याचे मार्ग शोधणे किंवा मानसशास्त्राच्या आधारे संयम समजून घेणे, हे सर्व आता डिजिटल झाले आहे.

पहलगाम, दिल्ली किंवा सिडनी येथील घटनांना केवळ सुट्टे अपयश म्हणून पाहता येणार नाही. त्या कट्टरतावादाची वाढलेली जागतिक व्याप्ती दर्शवतात. यावर उपाय म्हणजे मदरशांचे पुनरुज्जीवन, माध्यमांची योग्य समज आणि विविध धर्मांमधील संवाद वाढवणे हाच आहे. 'सुफाह'चा धडा आजही महत्त्वाचा आहे: सत्याचा प्रामाणिक शोध घेणे हेच आपले सर्वात मोठे संरक्षण आहे. मग तो शोध जुन्या चटईवर बसून असो किंवा मोबाईलच्या स्क्रीनवर, तोच प्रकाशाचा मार्ग आपल्याला अंधारापासून दूर ठेवेल.

(लेखिका एक सामाजिक विश्लेषक आहेत)