मलिक असगर हाशमी

१४ फेब्रुवारी २०१९ चा तो काळा दिवस, जेव्हा पुलवामामध्ये झालेल्या दहशतवादी हल्ल्याने संपूर्ण देशाला हादरवून टाकले आणि केंद्रीय राखीव पोलीस दलाचे (CRPF) ४० हून अधिक जवान शहीद झाले. त्यावेळी, या भागातील ललहार, काकापुरा, करीमाबाद, गुलजारपुरा-अवंतीपुरा आणि दरबगाम ही पाच गावे 'ब्लॅक व्हिलेज' म्हणून ओळखली जात होती. हे असे भाग होते जिथे दहशतीचे सावट इतके गडद होते की, सामान्य माणूस सोडा, पोलीस आणि प्रशासनाचा कोणताही अधिकारी तिथे पाऊल ठेवण्याची हिंमत करत नव्हता. सर्वत्र भीती आणि दहशतीचे वातावरण होते. ही गावे कुख्यात दहशतवाद्यांचे गड म्हणून प्रसिद्ध होती.

पण, आज सुमारे पाच वर्षांच्या अथक परिश्रमानंतर आणि समर्पणाने, या गावांचे चित्र पूर्णपणे बदलले आहे. ज्या जमिनीवर कधी दहशतीचे बीज पेरले जात असे, तिथे आता विकास आणि आशेचे पीक डोलत आहे.

ज्या भीतीमुळे लोक घरांमध्ये कैद झाले होते, त्याच जमिनीवर आता खेळ आणि सामाजिक उपक्रम होत आहेत. दगडफेक करणाऱ्या हातांमध्ये आता बॅट आणि बॉल आले आहेत. आणि आता या गावांच्या गल्लीबोळात सैनिकांच्या बुटांचा आवाजही ऐकू येत नाही. हा बदल एका दिवसात झालेला नाही, तर ही एका अशा व्यक्तीच्या जिद्दीची आणि हिंमतीची कहाणी आहे, ज्याने हे अशक्य काम शक्य करून दाखवले.

मुदस्सर डार यांनी बदलले चित्र

पुलवामातील 'ब्लॅक लिस्ट'मध्ये असलेल्या या पाच 'ब्लॅक व्हिलेज'चे चित्र बदलण्याचे श्रेय एमबीए पास मुदस्सर अहमद डार (३०) यांना जाते. या भागातील लोक सांगतात की, सुमारे दोन हजार लोकसंख्या असलेले ललहार-काकापुरा, अडीच ते तीन हजार लोकसंख्या असलेले करीमाबाद, पाच हजार लोकसंख्या असलेले गुलजारपुरा-अवंतीपुरा आणि दरबगाम यांसारखी गावे एकेकाळी कुख्यात दहशतवाद्यांचे अड्डे होती.

गुलजारपुराचा दहशतवादी रियाज अहमद, दरबगामचा समीर टायगर आणि ललहारचा अय्यूब ललहारी यांची इतकी दहशत होती की, लोक 'भारत' हे नाव आपल्या ओठांवर आणण्याची हिंमतही करत नव्हते. १५ ऑगस्ट आणि २६ जानेवारीला शाळेतील मुलांना परेडमध्ये सहभागी झाल्यास जीव मारण्याच्या धमक्या मिळत असत. या दहशतवाद्यांनी खुलेआम सांगितले होते की, "जो कोणी ग्रामीण पोलीस-प्रशासनाकडे आपले काम घेऊन जाईल, तो आमचा शत्रू असेल. आणि शत्रूची शिक्षा मृत्यू आहे."

या भीतीमुळे, गावात कितीही मोठी समस्या असली तरी, लोक मदतीसाठी पोलीस किंवा प्रशासनाकडे जाण्याची हिंमत करत नव्हते. ही गावे 'दगडफेक करणाऱ्यां'चा गड म्हणूनही बदनाम होती. या गावांमध्ये दहशतवाद्यांना पकडण्यासाठी सतत लष्कराची शोधमोहीम (छापेमारी) सुरू असे. यामुळे विकासातही ही गावे मागे पडली होती.

तरुण पोलीस आणि सुरक्षा दलांवर दगडफेक करत असत. कुख्यात दहशतवादी बुरहान वानी मारला गेल्यानंतर, गुलजारपुराचा हिज्बुल दहशतवादी रियाज दहशतवाद्यांचा म्होरक्या बनला होता. तो इतका कुख्यात होता की, त्याच्यावर अनेक गुन्हे दाखल असूनही तो उघडपणे गुन्हे करत असे. पोलिसांवर हल्ला करणे आणि त्यांचे अपहरण करणे यासाठी तो बदनाम होता. सुरक्षा दलांचे मत होते की, बुरहान वानी मारला गेल्यानंतर तोच तरुणांना भडकवून दहशतवादी संघटनांमध्ये भरती करत असे.

तथापि, दोन वर्षांपूर्वी तो स्वतः एका चकमकीत मारला गेला. आज एक-दोन किरकोळ घटना सोडल्या, तर 'ब्लॅक व्हिलेज' म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या गावांमध्ये आता कोणताही दहशतवादी नाही. ही गावे आता भरतीचे अड्डे राहिलेली नाहीत.

एका वचनाचे मिशनमध्ये रूपांतर

मुदस्सर अहमद डार स्वतः दहशतवाद्यांचे बळी ठरले आहेत आणि सध्या एका गैर-सरकारी संस्थेशी (NGO) जोडले गेले आहेत. ते सातत्याने काश्मीरमध्ये बदल घडवण्यासाठी काम करत आहेत. 'आवाज द व्हॉइस'शी बोलताना ते सांगतात, "पुलवामामध्ये दहशतवादी घटना घडल्यानंतर मी इतका विचलित झालो की काश्मीर सोडून दिल्लीला गेलो."

ते सांगतात की, दिल्लीत एका हॉटेलमध्ये त्यांना केवळ पुलवामाचे असल्याने खोली नाकारण्यात आली. त्या घटनेचा त्यांच्या मनावर इतका परिणाम झाला की, त्याचवेळी त्यांनी पुलवामाच्या कपाळावरील हा कलंक मिटवण्याचा निश्चय केला.

काही काळ दिल्लीत राहिल्यानंतर जेव्हा ते काश्मीरला परतले, तेव्हा त्यांनी त्यांच्यासारख्याच विचारांच्या तरुणांचा एक गट तयार केला. त्यानंतर, त्यांनी या गावांमध्ये सामाजिक आणि क्रीडा उपक्रमांना सुरुवात केली. त्यांनी सामान्य काश्मिरींमध्ये देशभक्तीची भावना जागृत करण्याचे काम सुरू केले.

तिरंगा यात्रा काढल्या गेल्या, अमली पदार्थ (ड्रग्स) आणि दहशतवादी घटनांविरोधात जागरूकता मोहीम राबवण्यात आली. तरुणांना दहशतवादापासून दूर ठेवण्यासाठी क्रीडा स्पर्धांचे आयोजन करण्यात आले. त्यांचा हा उत्साह पाहून प्रशासन आणि पोलिसांनीही त्यांच्यावर विश्वास ठेवण्यास सुरुवात केली. त्यांच्या कार्यक्रमांना मदत केली. सुरुवातीला ग्रामीण लोक त्यांना संशयाच्या नजरेने पाहत होते, पण आता त्यांचा दृष्टिकोन बदलला आहे.

सुरुवातीची आव्हाने आणि विरोधाचा सामना

मुदस्सर डार सुरुवातीच्या काळाची आठवण करून सांगतात की, जेव्हा त्यांनी या उपक्रमांना सुरुवात केली, तेव्हा लोक त्यांना 'भारताचा एजंट' आणि 'मुखबिर' (बातमीदार) असे संबोधत होते. या शब्दांचा अर्थ असा होता की ते भारत-विरोधकांचे शत्रू आहेत आणि त्यांची शिक्षा मृत्यू आहे.

मुदस्सर सांगतात की २०२० मध्ये जेव्हा त्यांनी ललहारपुरामध्ये एका क्रिकेट सामन्याचे आयोजन केले, तेव्हा त्यांना कळले की जवळच्या गावातील एका दहशतवाद्याने त्यांच्या हत्येचा कट रचला होता. या काळात त्यांना खूप धमक्याही मिळाल्या.

पण त्यांच्या प्रयत्नांमुळे परिस्थिती अशी बदलली आहे की, आता मुदस्सर अहमद डार पाचही 'ब्लॅक व्हिलेज'च्या ग्रामस्थांचे 'मसीहा' (त्राता) बनले आहेत. वृद्ध असो वा लहान मूल, आता प्रत्येकजण त्यांना 'मुदस्सर भैया' म्हणून हाक मारतो.

कोणतीही समस्या असली तरी, ते सर्वात आधी मुदस्सर यांच्याशी संपर्क साधतात. मुदस्सर यांच्या प्रयत्नांमुळेच आता ग्रामीण लोक आपल्या समस्या घेऊन सरकारी कार्यालये आणि पोलीस ठाण्यांमध्ये जाऊ लागले आहेत. दगडफेकीच्या घटना गेल्या अनेक वर्षांपासून पूर्णपणे थांबल्या आहेत.

एक मैदान जे प्रतीकात बदलले

या 'ब्लॅक व्हिलेज'मधील बदलाचे याहून मोठे चित्र काय असू शकते की, ललहारपुराचे ते मैदान, जिथे दहशतवादी मारले गेल्यानंतर त्यांच्या उदात्तीकरणासाठी हजारो लोक जनाजा नमाजासाठी जमा होत असत आणि पाकिस्तानी झेंडे फडकवले जात असत, त्याच मैदानात आज भारताचा राष्ट्रध्वज अभिमानाने डोलतो आहे.

या मैदानाजवळ एक 'शहीदांचे कब्रिस्तान' आहे, जिथे मारले गेलेले दहशतवादी दफन केले जात असत. १९९० च्या दशकात मारल्या गेलेल्या एका मोठ्या दहशतवाद्याची कबर आजही तिथे आहे, पण आता तिथे अगरबत्ती लावणारे कोणीही नाही. हे दृश्य सांगते की, भीतीची जागा आता आदर आणि देशभक्तीने घेतली आहे.

मुदस्सर 'आवाज द व्हॉइस'शी बोलताना म्हणतात, "या गावांचे लोक पूर्णपणे प्रशासनाच्या संपर्कात आल्यानंतर आता या गावांमध्ये विकासाची कामेही वेगाने होत आहेत." इथे एक 'मेडिसिटी' बनत आहे.

याशिवाय, ग्रामस्थांच्या मागणीनुसार, 'स्पोर्ट्स कौन्सिल'च्या मदतीने सरकारने ललहारपुरामध्ये एका क्रिकेट मैदानाची निर्मिती केली आहे. जेव्हा या मैदानावर क्रिकेट सामने आयोजित केले गेले, तेव्हा ज्या हातांमध्ये कधी दगड होते, त्याच हातांनी पोलीस आणि प्रशासनाच्या अधिकाऱ्यांवर फुलांचा वर्षाव केला. क्रिकेट सामना पाहण्यासाठी लोकांची गर्दी जमली होती. ग्रामीण लोकांना स्वातंत्र्य मिळाल्यासारखे वाटत होते. प्रत्येक चेहऱ्यावर आनंद दिसत होता.

मुदस्सर सांगतात की, स्थानिक जिल्हाधिकाऱ्यांनी पाचही 'ब्लॅक व्हिलेज'च्या ग्रामस्थांना शक्य ती सर्व मदत करण्याचे वचन दिले आहे. पुलवामातील या गावांचा बदल केवळ एका भागाचा बदल नाही, तर हा संपूर्ण काश्मीरमधील बदलाची एक आशा आहे.

जेव्हा लोक द्वेष सोडून विकास आणि भाईचारा स्वीकारतात, तेव्हा अभूतपूर्व परिवर्तन कसे येते, याचे आदर्श उदाहरण म्हणजे ही कहाणी. मुदस्सर अहमद डार आणि त्यांच्या साथीदारांनी हे सिद्ध केले की, दहशतवादाला बंदुकांनी नाही, तर माणुसकी, धैर्य आणि विश्वासाने हरवता येते.

जर इच्छाशक्ती असेल तर कोणतीही काळी शाईने काढलेले चित्र उज्ज्वल भविष्याच्या रंगाने बदलता येते, असे उदाहरण येणाऱ्या पिढ्यांना प्रेरणा देत राहील.