विदुषी गौर / नवी दिल्ली

दिल्लीच्या मध्यवर्ती भागात, जिथे ऐतिहासिक वारसा आणि आधुनिकता एकत्र नांदतात, तिथे डॉ. आमना मिर्झा लोकांच्या मानसिकतेत खोलवर बदल घडवून आणणाऱ्या एक खंबीर शिक्षिका म्हणून उभ्या आहेत.

व्यवसायाने राज्यशास्त्राच्या प्राध्यापिका असल्या तरी, उपजतच त्या एक 'चेंज मेकर' (बदल घडवणाऱ्या) आहेत. डॉ. मिर्झा यांचा प्रवास शैक्षणिक क्षेत्राशी जोडल्या जाणाऱ्या पठडीबद्धतेला छेद देणारा आहे. त्या शिक्षणतज्ज्ञ, सामाजिक कार्यकर्त्या, सांस्कृतिक रक्षक आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, एक अभिमानी दिल्लीकर अशा अनेक भूमिका सहजतेने पार पाडतात. लोकांद्वारे आणि बहुलवादाद्वारे राष्ट्राचा आत्मा जोपासण्यावर त्यांचा विश्वास आहे.

डॉ. आमना मिर्झा या केवळ एक शिक्षिका नाहीत; त्या एक मार्गदर्शक (मेंटर) आहेत. शिक्षणाकडे त्या परिवर्तनाचे साधन म्हणून पाहतात. त्यांची व्याख्याने पाठ्यपुस्तकांच्या पलीकडे जातात. त्यात त्या उर्दू कविता, भारतीय इतिहास आणि समकालीन वास्तवाचे संदर्भ पेरतात.

डॉ. मिर्झा दिल्ली विद्यापीठात शिकवतात. या संस्थेचा त्या केवळ शैक्षणिक दर्जासाठीच नाही, तर भारतातील लोकशाही चर्चांना आकार देण्यातील भूमिकेसाठीही आदर करतात.

त्यांची विचारसरणी जेवढी सर्वसमावेशक आहे, तितकाच त्यांचा वर्गही आहे. "शिक्षण म्हणजे केवळ पदव्या मिळवणे नाही. ते आत्मसन्मानाबद्दल आहे," असे त्या म्हणतात. वंचित आणि प्रतिनिधित्व नसलेल्या पार्श्वभूमीतून येणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या चिंतांना त्या वाचा फोडतात. विशेषतः 'पहिल्या पिढीतील' (first-generation) विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करण्यात त्यांना विशेष अभिमान वाटतो.

वशिलेबाजीपेक्षा कष्टावर त्यांचा गाढा विश्वास आहे. त्या आपल्या विद्यार्थ्यांना अनेकदा आठवण करून देतात: "दोन प्रकारे ओळख बनते — चप्पल झिजवून किंवा तळवे चाटून. (Do tarah se pehchaan banti hai — chappal ghisne se ya talwe chaatne se)." त्यांच्या मते, कठोर परिश्रमाला दुसरा कोणताही सन्मानजनक पर्याय नाही. शैक्षणिक शिस्त आणि समाजसेवेच्या वर्षांमध्ये त्या याच विश्वासाने जगल्या आहेत.

डॉ. मिर्झा अनेकदा गालिब किंवा कबीर यांचे दाखले तितक्याच आदराने देतात.

त्यांचे पालनपोषण अशा घरात झाले, जिथे साहित्यिक परंपरा आणि धर्मनिरपेक्ष मूल्ये रुजलेली होती. मिर्झा मानतात की, सलोखा टिकवून ठेवण्यासाठी भाषा आणि संस्कृती ही सर्वात शक्तिशाली साधने आहेत. त्यांचे शैक्षणिक कार्य अनेकदा त्यांच्या सांस्कृतिक सक्रियतेशी जोडले जाते. त्यांनी 'गंगा-जमुनी तहजीब'वर विपुल लेखन आणि भाषणे केली आहेत. ही शतकानुशतके जुनी संमिश्र संस्कृती उत्तर भारतात, विशेषतः दिल्ली आणि लखनौसारख्या शहरांमध्ये हिंदू आणि मुस्लिमांना जोडते.

"दिल्लीत तुम्हाला हिंदू मंदिराच्या शेजारी सुफी दर्गा आढळतो. तो केवळ भूगोल नाही — तो सामायिक इतिहास आहे," असे त्या शांत अभिमानाने सांगतात. मुशायरे आयोजित करणे असो, आंतरधर्मीय संवाद असो किंवा जुन्या दिल्लीतील 'हेरिटेज वॉक' असो; वाढत्या ध्रुवीकरणाच्या जगात ती संमिश्र संस्कृती जिवंत ठेवण्यासाठी डॉ. मिर्झा मनापासून झटत आहेत.

शिक्षणापलीकडेही, त्यांचा आवाज अनेकांना वैयक्तिक आणि सामाजिक वादळांमध्ये मार्गदर्शक ठरला आहे. अनिश्चिततेच्या काळात चिकाटीने उभे राहण्यावर त्यांचा विश्वास आहे. त्या अनेकदा म्हणतात, "कोणतेही वादळ कायमस्वरूपी नसते. चालत राहा आणि पुढे जाण्यासाठी नेहमी बदलाचा शोध घ्या." हीच आंतरिक लवचिकता (Resilience) त्यांची विद्वत्ता आणि सामाजिक संपर्क दोन्ही परिभाषित करते.

कोविड-१९ च्या लॉकडाऊन दरम्यान, जेव्हा बहुतेक जग थांबले होते, तेव्हा डॉ. मिर्झा यांनी अन्न वाटप, वैद्यकीय मदत आणि ऑनलाइन शिक्षण सहाय्यासाठी स्वयंसेवक गट तयार केले. त्यांचा 'बुक्स फॉर ऑल' (सर्वांसाठी पुस्तके) हा उपक्रम वंचित वस्त्यांमध्ये लहान ग्रंथालये तयार करणारा एक तळागाळातील प्रकल्प आहे. तो आजही दिल्लीतील समुदायांमध्ये एक शांत क्रांती म्हणून काम करत आहे.

डॉ. मिर्झा लिंगभेद, अल्पसंख्याकांचे हक्क आणि शिक्षण सुधारणांवरील चर्चासत्रांमध्येही नियमितपणे सहभागी होतात. तिथे त्यांची मते विचारपूर्वक आणि ठाम असतात. त्यांची सक्रियता प्रसिद्धीच्या झोतात राहण्यासाठी नाही. विचारवंतांनी समाजात 'नैतिक होकायंत्र' (moral compasses) म्हणून काम केले पाहिजे, या त्यांच्या विश्वासातून ती नैसर्गिकरित्या येते.

त्यांची आवडती ओळ कवी सोहनलाल द्विवेदी यांची आहे:

"लहरों से डरकर नौका पार नहीं होती,

कोशिश करने वालों की कभी हार नहीं होती."

(लाटांना घाबरून नौका पार होत नाही, प्रयत्न करणाऱ्यांचा कधीही पराभव होत नाही.)

या ओळींचा त्यांच्या आयुष्यात खोलवर प्रतिध्वनी उमटतो — जिथे आव्हानांची भीती वाटत नाही, तर अधिक प्रयत्न आणि खोल करुणेची हाक म्हणून त्यांचा स्वीकार केला जातो.

जगभर प्रवास करूनही, डॉ. आमना मिर्झा दिल्लीशी खोलवर जोडलेल्या आहेत. या शहराला त्या "भारताच्या संमिश्र संस्कृतीचे जिवंत संग्रहालय" म्हणतात. त्यांचे दिल्लीप्रेम केवळ त्यांच्या शैक्षणिक लेखनातूनच नाही, तर त्यांच्या दैनंदिन जीवनातूनही दिसते — मग ते लोधी गार्डनमधून चालणे असो, दिल्ली हाटमधील स्थानिक कारागिरांना पाठिंबा देणे असो किंवा शेजारच्या साक्षरता मोहिमांमध्ये सहभाग असो.

"दिल्लीने मला भविष्याकडे वाटचाल करताना इतिहासाची पावले ऐकण्यास शिकवले आहे," असे त्या म्हणतात.

खरंच, आजकाल जेव्हा राजधानी अनेकदा ओळख आणि विचारसरणीच्या कात्रीत सापडते, तेव्हा त्यांच्यासारखे आवाज स्पष्टता, करुणा आणि आशा देतात.

त्यांचा प्रवास ही आठवण करून देतो की, एका शिक्षकाची भूमिका केवळ पोडियमवर किंवा जर्नलच्या पानांवर संपत नाही. ती शहराच्या रस्त्यांपर्यंत, लोकांच्या संघर्षापर्यंत आणि संस्कृतीच्या आत्म्यापर्यंत विस्तारू शकते.

डॉ. आमना मिर्झा यांच्या रूपाने, दिल्लीला केवळ एक विद्वानच नाही, तर एक सदसद्विवेकबुद्धी असलेला नागरिक सापडला आहे — जो एका हातात पुस्तके आणि दुसऱ्या हातात आशा घेऊन उदाहरणाने नेतृत्व करत आहे.