अभिषेक कुमार सिंह 

स्वप्नांचा पाठलाग करण्यापासून तुम्हाला कोणीही थांबवू शकत नाही - डॉ. मुमताज नय्यर यांच्या विलक्षण प्रवासाचा हाच सार आहे. ग्रामीण बिहारच्या एका लहानशा गावातून सुरू झालेली ही कहाणी चिकाटी, त्याग आणि वैज्ञानिक यशाचे उत्तम उदाहरण आहे.

डॉ. मुमताज नय्यर बिहारमधील किशनगंज जिल्ह्यातील एका छोट्या गावातून आले आहेत. सुरुवातीच्या काळात त्यांच्या कुटुंबाला मूलभूत गरजा पूर्ण करण्यासाठीही संघर्ष करावा लागला. अनेक अडचणी असूनही त्यांच्या कुटुंबाने त्यांच्या शिक्षणात गुंतवणूक करण्याचा निर्णय घेतला. याच निर्णयामुळे ते जगातील काही सर्वात प्राणघातक विषाणूंशी लढण्यासाठी जागतिक स्तरावर महत्त्वपूर्ण योगदान देऊ शकले.

त्यांच्या दृढनिश्चयामुळे आणि कुटुंबाच्या त्यागामुळे, डॉ. नय्यर यांनी नुकताच झिका, डेंग्यू, हेपेटायटिस सी आणि इबोला सारख्या फ्लेविव्हायरस संसर्गांवर लक्ष केंद्रित करणाऱ्या लस संशोधनात एक मोठा शोध लावला आहे.

त्यांना युनायटेड किंगडममधील साऊथहॅम्प्टन विद्यापीठात प्रतिष्ठित पोस्टडॉक्टोरल रिसर्च फेलोशिप मिळाली आहे. त्यांचे अत्याधुनिक काम सार्वजनिक आरोग्य क्षेत्रामध्ये मोठ्या यशाची आशा निर्माण करते.

संघर्षातून घडलेले जीवन

डॉ. नय्यर यांचे जीवन अडचणींनी भरलेले होते. ते अवघे आठ वर्षांचे असताना त्यांच्या वडिलांचे निधन झाले, ज्यामुळे कुटुंबाला मोठ्या आर्थिक संकटाचा सामना करावा लागला. त्यांच्या आईने मर्यादित साधनांनी मुलांना वाढवले. त्यांचे मोठे भाऊ जैनुल आबेदीन यांनी त्यांचे शिक्षण सोडून घर चालवण्यासाठी आणि लहान भावांच्या शिक्षणासाठी मजुरीचे काम केले.

या अनुभवांनी डॉ. नय्यर यांच्या दृष्टिकोनाला आकार दिला. त्यांनी आपल्या गावातील मुलांना आरोग्यसेवेअभावी त्रास सहन करताना आणि मरताना पाहिले. या दुर्दैवी वास्तवाने त्यांना डॉक्टर बनण्याचे स्वप्न पाहण्यासाठी प्रेरित केले. त्यांनी अनेक वैद्यकीय प्रवेश परीक्षा दिल्या, पण त्यांची निवड झाली नाही. बीडीएस आणि बी. फार्मसारख्या व्यावसायिक अभ्यासक्रमांसाठी ते पात्र ठरले तरी, जास्त फीमुळे त्यांना प्रवेश घेणे शक्य झाले नाही.

पण त्यांनी हार मानली नाही. त्यांनी अधिक सोपा आणि परवडणारा मार्ग निवडत दिल्लीतील जामिया मिलिया इस्लामियामध्ये नुकत्याच सुरू झालेल्या बीएससी बायोटेक्नॉलॉजी कार्यक्रमात प्रवेश घेतला. हा त्यांच्या आयुष्यातील महत्त्वाचा टप्पा होता.

त्यानंतर, अल्पसंख्याक व्यवहार मंत्रालय आणि केंद्रीय वक्फ बोर्डाकडून त्यांना दोन वर्षांची शिष्यवृत्ती मिळाली, ज्यामुळे त्यांच्या शैक्षणिक प्रवासाला मोठी मदत झाली.

नंतर त्यांनी दिल्लीतील जामिया हमदर्द विद्यापीठात प्रवेश घेतला. तिथे शैक्षणिक उत्कृष्टतेमुळे त्यांना तस्मिया मेरिट स्कॉलरशिप मिळाली. कठोर परिश्रम आणि मिळालेल्या संधींमुळे त्यांची अखेरीस पुणे येथील नॅशनल सेंटर फॉर सेल सायन्स (NCCS) मध्ये पीएच.डी.साठी निवड झाली. हे जैवतंत्रज्ञान विभागांतर्गत (Department of Biotechnology) भारतातील एक प्रमुख संशोधन संस्था आहे.

एनसीसीएसमध्ये डॉ. नय्यर यांनी शांती स्वरूप भटनागर पुरस्कार विजेते डॉ. भास्कर साहा यांच्या मार्गदर्शनाखाली काम केले. त्यांचे संशोधन नैसर्गिक किलर पेशींच्या फ्लेविव्हायरस संसर्गावरील रोगप्रतिकारक प्रतिसादावर केंद्रित होते, जो विषाणूशास्त्र आणि रोगप्रतिकारशास्त्रामध्ये एक महत्त्वाचा भाग आहे.

लस संशोधनात मोठे यश

आज डॉ. नय्यर युनायटेड किंगडममधील एका प्रमुख लस संशोधन प्रयोगशाळेत काम करत आहेत. नुकत्याच केलेल्या त्यांच्या शोधाने जागतिक वैज्ञानिक समुदायाचे लक्ष वेधले आहे. फ्लेविव्हायरस संसर्गासाठी सेल्युलर इम्युनिटी आणि लस विकासावरील त्यांचे कार्य जगभरातील लाखो लोकांसाठी जीवन वाचवणारे ठरण्याची शक्यता आहे.

लस संशोधनाचे भविष्य शरीराच्या रोगप्रतिकारक प्रतिसादाला, विशेषतः सेल्युलर स्तरावर, नियंत्रित करण्यावर अवलंबून आहे, असा त्यांचा विश्वास आहे. त्यांच्या चमूने केलेली प्रगती वैज्ञानिक नवोपक्रमातून विषाणूजन्य रोगांनी ग्रस्त लाखो लोकांना दिलासा मिळवून देईल अशी आशा देते.

शिक्षण, समाज आणि देशाबद्दलचे विचार

प्रयोगशाळेच्या कामाव्यतिरिक्त, डॉ. नय्यर एक विचारवंत आणि सामाजिक बांधिलकी असलेले व्यक्ती आहेत. एका अलीकडील मीडिया मुलाखतीत, त्यांनी भारतीय शिक्षण प्रणालीवर टीका केली. ग्रामीण आणि शहरी भागांमधील मोठ्या फरकाकडे त्यांनी लक्ष वेधले. "भारतातील ग्रामीण आणि शहरी शिक्षणात मोठी दरी आहे. यामुळे, अनेक प्रतिभावान ग्रामीण तरुण देशाच्या विकासात योगदान देऊ शकत नाहीत," असे ते म्हणाले.

ते मुस्लिम समाजासमोरील सामाजिक-राजकीय आणि शैक्षणिक आव्हानांवरही स्पष्टपणे बोलतात. शिक्षणाला सर्वोच्च प्राधान्य दिले पाहिजे असे ते ठामपणे सांगतात. "अनेक गरीब पालक कमी फायद्यासाठी आपल्या मुलांना कामाला लावतात. माझ्या पालकांनी असे केले असते, तर आज मी कदाचित एका गॅरेजमध्ये काम करत असतो," असे त्यांनी सांगितले.

डॉ. नय्यर भारताची विविधता ही विभागणीचे कारण नसून एक सामर्थ्य आहे, असे मानतात. "आपण धार्मिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या जितके वैविध्यपूर्ण आहोत, तितकेच आपण उत्पादक आणि सर्जनशीलही असू शकतो. आपण या विविधतेला एकता आणि नवोपक्रमाचा आधार मानले पाहिजे," असे ते म्हणाले.

ते तरुणांना गर्दीच्या मानसिकतेचा आणि जातीयवादाचा त्याग करण्याचे आवाहन करतात. "आपण वैज्ञानिक विचार आणि तर्कशुद्धता स्वीकारली पाहिजे – तरच खरी प्रगती होऊ शकते," असे त्यांनी सांगितले.

भविष्यात डॉ. नय्यर भारतात परत येऊन ग्रामीण समुदायांमध्ये लस संशोधन आणि आरोग्य शिक्षणासाठी योगदान देण्याची योजना आखत आहेत. त्यांना असे भारत अपेक्षित आहे, जो केवळ आयात केलेल्या तंत्रज्ञानाचा ग्राहक नाही, तर नवोपक्रमात जागतिक नेता असेल. यासाठी, वैज्ञानिकांनी स्थानिक वास्तवावर आधारित उपाय विकसित केले पाहिजेत, असा त्यांचा विश्वास आहे.

डॉ. मुमताज नय्यर यांचा प्रवास अनेक तरुणांसाठी एक शक्तिशाली उदाहरण आहे. हे सिद्ध होते की, अडचणी कितीही असल्या तरी, दृढनिश्चय आणि चिकाटी असल्यास काहीही शक्य आहे. त्यांची जीवनकथा दाखवून देते की, गरिबी, सामाजिक अडथळे आणि असमानता ही स्वप्न पाहण्याची आणि कृती करण्याची इच्छाशक्ती यांच्यासमोर काहीच नाही. 

आज ते केवळ एक प्रतिष्ठित वैज्ञानिकच नाहीत, तर सामाजिक जागरूकतेचे प्रतीकही आहेत. त्यांचे संघर्ष, दृष्टीकोन आणि यश भारताला केवळ विज्ञानातच नव्हे, तर समानता आणि न्यायामध्येही पुढे जाण्यासाठी प्रेरणा देतात.

बिहारमधील एका लहानशा गावातून जागतिक लस संशोधनाच्या शीर्षस्थानापर्यंतचा डॉ. नय्यर यांचा प्रवास, मोठे स्वप्न पाहण्याचे धाडस करणाऱ्यांसाठी एक दीपस्तंभ आहे.