५ नोव्हेंबर २०११ रोजी डॉ. भूपेन हजारिका यांचे निधन झाले आणि आसामच्या आत्म्याला ओळख देणाऱ्या एका युगाचा अंत झाला. 'ब्रह्मपुत्रेचे भाट' म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या हजारिका यांच्या संगीताने अनेक दशकांच्या राजकीय उलथापालथी आणि आशेच्या काळात लोकांच्या भावनांना आवाज दिला. ते केवळ गायक किंवा संगीतकार नव्हते, तर आसामी भावविश्वाचे भाष्यकार होते.

२०१९ मध्ये त्यांना मरणोत्तर 'भारतरत्न' या भारताच्या सर्वोच्च नागरी पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. पण या यशामागे त्यांचे जीवन संघर्षांनी भरलेले होते. आपल्या वैचारिक भूमिकेमुळे त्यांना अनेकदा वाळीत टाकण्यात आले आणि आसाममध्ये कलात्मक स्वातंत्र्य न मिळाल्याने त्यांना कोलकाता आणि मुंबईत स्थायिक व्हावे लागले. त्यांच्या निधनानंतर आसाम जणू आपला सामूहिक आवाज गमावल्यासारखे रडले.

आता थेट १९ सप्टेंबर २०२५ वर येऊया. जेव्हा झुबिन गर्ग - गायक, संगीतकार, अभिनेता आणि आधुनिक आसामी तरुणाईचा आयकॉन - यांचे वयाच्या ५२ व्या वर्षी अचानक निधन झाले, तेव्हा राज्याने अशी प्रतिक्रिया पाहिली, जी यापूर्वी कधीही पाहिली नव्हती. गुवाहाटीच्या रस्त्यांवर दीड दशलक्षाहून अधिक लोकांचा महापूर लोटला आणि सोशल मीडियाच्या टाईमलाईन अश्रूंच्या नद्या बनल्या. हा शोक आठवडेभर सुरूच राहिला.

झुबिनच्या मृत्यूने इतकी विलक्षण भावना का पेटवली? याचा अर्थ झुबिन हे हजारिका यांच्यापेक्षा मोठे कलाकार होते का? याचे उत्तर देण्यासाठी, केवळ संगीताकडेच नव्हे, तर काळाकडेही पाहावे लागेल.

भूपेन हजारिका अशा काळातील होते, जेव्हा कला ही एक संस्था होती. त्यांचे संगीत ब्रह्मपुत्रेच्या मातीतून आले होते. ते पूल बांधणारे होते - डोंगर आणि मैदान, आसामी आणि भारतीय यांच्यात. त्यांची प्रतिमा एका प्रतिष्ठित आणि दूरस्थ कलाकाराची होती.

याउलट, झुबिन गर्ग हा जिव्हाळ्याचे आणि आपलेपणाचे प्रतीक होता. तो कुणी दूरचा आयकॉन नव्हता, तर तो एक सोबती होता. तो चाहत्यांशी थेट बोलत असे, त्यांच्या अडचणीत मदत करत असे. तो प्रत्येकाचा 'झुबिन दा' होता. हजारिकांच्या काळात प्रेक्षक कलाकारांची पूजा करत; झुबिनच्या काळात ते त्याच्याशी मैत्री करत. आणि याच गोष्टीने सर्व फरक घडवला आहे.

२०११ मध्ये जग सोशल मीडियाला नुकतेच समजून घेऊ लागले होते; २०२५ मध्ये, ते त्यातच जगते. झुबिनचा मृत्यू अब्जावधी स्क्रीनवर रिअल-टाईममध्ये उलगडला. शोक हा आता केवळ वैयक्तिक राहिला नाही, तर तो एक सामूहिक अनुभव बनला. त्यामुळे, फरक यात नाही की लोकांनी दोघांवर किती प्रेम केले, तर ते प्रेम कसे व्यक्त केले गेले यात आहे. एकासाठी शांतपणे शोक व्यक्त केला गेला, तर दुसऱ्यासाठी लाखो डिजिटल आवाजांची गर्जना झाली.

त्यांची तुलना करणे म्हणजे कलेचे स्वरूपच गैरसमज करून घेणे होय. हजारिका एक सांस्कृतिक शिल्पकार होते, त्यांनी आसामला संगीतमय ओळख दिली. तर झुबिन एक सांस्कृतिक पूल होते, त्यांनी ती ओळख आधुनिक जगापर्यंत पोहोचवली. जर हजारिका यांनी आसामी लोकांना प्रतिष्ठेचे स्वप्न पाहायला शिकवले, तर झुबिनने त्यांना ते स्वप्न मोठ्या आवाजात जगायला शिकवले.

झुबिनसाठीचा शोक हा श्रेष्ठत्वाचा पुरावा नाही, तो काळाचा आरसा आहे. हजारिका संयमाचा आदर करणाऱ्या पिढीचे होते, तर झुबिन भावनिक प्रामाणिकपणाचा उत्सव साजरा करणाऱ्या पिढीचे होते.

झुबिनच्या निधनानंतरच्या घडामोडींमध्ये खोल सांस्कृतिक धडे आहेत. हे दर्शवते की, आज प्रेक्षकांना आपले नायक ओळखायचे आहेत - उंच चौथऱ्यावरील दूरच्या मूर्ती म्हणून नव्हे, तर चुका करणाऱ्या, नाते जोडता येण्यासारख्या माणसांप्रमाणे.

या दोन माणसांची कहाणी - भूपेन हजारिका, 'अमर आवाज', आणि झुबिन गर्ग, 'जिवंत दंतकथा' - हे  सिद्ध करते की, कलेतील महानता शोकाकुल लोकांच्या संख्येने मोजली जात नाही, तर त्यांच्या अनुपस्थितीत निर्माण झालेल्या पोकळीने, आणि त्यांच्या योगदानाने मोजली जाते. एकाने आसामला त्याचे संगीतमय व्याकरण दिले, तर दुसऱ्याने हृदयासाठी लय दिली.

शेवटी, भूपेन हजारिका किंवा झुबिन गर्ग खरोखरच मरण पावले नाहीत. त्यांनी फक्त आसामच्या जगण्याची पद्धत बदलली. त्यांचे संगीत मात्र मागे राहिले आहे, पिढ्यानपिढ्यांना जोडणारा एक शाश्वत सूर म्हणून! ब्रह्मपुत्रेच्या वाऱ्यातून जणू हीच कुजबुज ऐकू येते की, खरी कला प्रेमाप्रमाणे कधीही संपत नाही, ती फक्त आपले रूप बदलते.

(लेखक आसामचे माजी पोलीस महासंचालक आहेत.)