श्वासातून जगाला जोडणारे योग: आंतरराष्ट्रीय योग दिनाचा प्रवास आणि प्रभाव

Story by आवाज़ मराठी | Published by admin2 • 2 d ago

प्रातिनिधिक चित्र

योग ही भारतीय परंपरेतील एक प्राचीन आध्यात्मिक विद्या आहे. ती मन, शरीर आणि चेतना यांच्यात सुसंवाद साधण्याचा प्रयत्न करते. 'युज्' या संस्कृत शब्दावरून 'योग' शब्द आला आहे. याचा अर्थ 'जोडणे' किंवा 'एक करणे' असा आहे. योग म्हणजे वैयक्तिक चेतनेचा वैश्विक चेतनेशी मिलाफ होय. हा केवळ एक व्यायाम प्रकार नाही. आसने, श्वास नियंत्रण (प्राणायाम), ध्यान आणि नैतिक जीवनशैली यांचा यात समावेश आहे. आरोग्यासाठी हा एक समग्र दृष्टिकोन आहे.

योगाचा इतिहास आणि विकास

योगाचे सर्वात जुने पुरावे सिंधू-सरस्वती संस्कृतीतील (इ.स.पूर्व २७००) आहेत. त्याकाळी सापडलेल्या मुद्रा आणि अवशेषांमध्ये योगी मुद्रेतील आकृती आढळतात. 'योग' हा शब्द प्रथम ऋग्वेदात (इ.स.पूर्व १५००) आढळला. त्यात ध्यान आणि आध्यात्मिक शिस्तीवर भर दिला आहे. अथर्ववेदाने (इ.स.पूर्व ९००) श्वास नियंत्रणाला एक मुख्य अभ्यास म्हणून ओळख करून दिली. अभिजात काळात (इ.स.पूर्व ५०० – इ.स. ८००) महावीर, बुद्ध आणि भगवद्गीतेच्या योगदानाने योग तत्त्वज्ञानाची पद्धतशीर मांडणी झाली. पतंजलींच्या योगसूत्रांनी अष्टांग मार्ग सांगितला. इ.स. ८०० ते १७०० या उत्तर-अभिजात काळात हठयोग यासारखे अधिक व्यावहारिक प्रकार उदयास आले. मत्स्येंद्रनाथ आणि गोरखनाथ यांसारख्या नाथ योगींनी ते लोकप्रिय केले.

योग: एक आध्यात्मिक पण धर्मनिरपेक्ष विद्या

योग आध्यात्मिक असला तरी तो धार्मिक नाही. जरी त्याचा उगम हिंदू धर्मात असला आणि बौद्ध व जैन धर्मांनी त्यावर प्रभाव टाकला असला तरी, योग कोणत्याही विशिष्ट धार्मिक विचारसरणीचे पालन करण्याची सक्ती करत नाही. तो सर्व धर्म आणि संस्कृतीच्या लोकांसाठी समावेशक आणि सहज उपलब्ध आहे. योगाचा गाभा वैचारिक नसून अनुभवात्मक आहे. तो व्यक्तींना विशिष्ट धार्मिक मतांचे पालन करण्याऐवजी चेतना, आरोग्य आणि कल्याण शोधण्यासाठी आमंत्रित करतो. योगाच्या तात्विक मुळांमध्ये आत्मा आणि ईश्वराशी एकरूप होण्याच्या संकल्पनांवर चर्चा होते, परंतु आधुनिक योग अभ्यास, विशेषतः भारताबाहेर, अनेकदा धर्मनिरपेक्ष असतो. त्याचे लक्ष आरोग्य आणि सजगतेवर असते.

योगाचा जागतिक स्वीकार

काही धार्मिक गटांकडून सुरुवातीला विरोध झाला तरी, योग जगभरात मोठ्या प्रमाणावर स्वीकारला गेला आहे. यात मुस्लिम, ख्रिश्चन आणि ज्यूबहुल देशांचाही समावेश आहे. सौदी अरेबिया, इजिप्त आणि यूएई यांसारखे मुस्लिमबहुल देश मोठ्या सार्वजनिक कार्यक्रमांसह आंतरराष्ट्रीय योग दिन साजरा करतात. सौदी अरेबियाने सांस्कृतिक उदारमतवादाचा भाग म्हणून योगाला एक खेळ म्हणून मान्यताही दिली आहे.

ख्रिश्चन समुदायांनी, विशेषतः अमेरिका आणि युरोपमध्ये, ख्रिश्चन चौकटीत योग अभ्यास स्वीकारला आहे. ध्यान आणि श्वास नियंत्रण ख्रिश्चन गूढवादाशी जोडले आहे. काही ऑर्थोडॉक्स चर्चने या अभ्यासावर टीका केली असली तरी, अनेक ख्रिश्चन योग शिक्षक योगाची ख्रिश्चन अध्यात्माशी सुसंगतता सांगतात. इस्रायलमध्येही योगाचा मोठ्या प्रमाणावर सराव केला जातो. धर्मनिरपेक्ष तेल अवीवच्या रहिवाशांपासून ते ऑर्थोडॉक्स ज्यू समुदायांपर्यंत विविध जीवनशैलीनुसार तो स्वीकारला गेला आहे. "ज्यू योग" मध्ये पारंपरिक आसने आणि श्वासोच्छ्वास यासोबत तोरा आणि कबाल्यातून शिकवलेले ज्ञान एकत्र केले जाते. यामुळे ज्यू दृष्टीकोनातून शरीर-मन-आत्मा यांचा संबंध वाढतो.

योगाचे शारीरिक आणि मानसिक फायदे

योग अनेक शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी फायदे देतो. आसने स्नायूंना ताण देतात आणि मजबूत करतात. यामुळे शरीराची ठेवण, संतुलन आणि हाडांचे आरोग्य सुधारते. दीर्घ श्वासोच्छ्वासामुळे हृदयाचे आरोग्य सुधारते. तणाव निर्माण करणारे हार्मोन्स आणि रक्तदाब कमी होतो. योग डोपामाइन आणि सेरोटोनिनसारखी रसायने मेंदूत सोडतो, ज्यामुळे मनःस्थिती सुधारते आणि चिंता कमी होते. ८६% योग अभ्यासक लक्षणीय तणावमुक्तीचा अनुभव सांगतात. हा अभ्यास पेशींची दुरुस्ती आणि हार्मोनल संतुलन सुधारतो. संधिवात, मायग्रेन आणि पाठदुखी यांसारख्या स्थितींमध्ये योगाचे सिद्ध झालेले फायदे आहेत.

योगाचे विविध मार्ग

योग एकच नाही. त्यात विविध मार्ग आणि परंपरा आहेत: कर्मयोग (निःस्वार्थ कर्माचा मार्ग), भक्तियोग (भक्ती आणि देवावरील प्रेमाचा मार्ग), ज्ञानयोग (ज्ञान आणि आत्म-शोधनाचा मार्ग) आणि राजयोग (ध्यान आणि मानसिक शिस्तीचा मार्ग). हठयोग (शारीरिक मुद्रा आणि श्वासावर लक्ष केंद्रित करणारा, विरोधी शक्तींमधील संतुलनावर भर देणारा – 'ह' म्हणजे सूर्य आणि 'ठ' म्हणजे चंद्र) आणि अष्टांग योग (प्रवाहमान क्रम (विन्यास) आणि श्वास नियंत्रणासह एक कठोर, संरचित अभ्यास) हे इतर प्रमुख प्रकार आहेत. प्रत्येक शैली प्राचीन योग ग्रंथांवर आणि संत, योगी आणि तत्त्वज्ञ यांनी शतकानुशतके विकसित केलेल्या अभ्यासांवर आधारित आहे.

योगाचे प्राचीन ग्रंथ

योगाचे तत्त्वज्ञान आणि पद्धती अनेक प्राचीन ग्रंथांमध्ये विस्तृतपणे दिल्या आहेत. यात वेद, उपनिषद, भगवद्गीता आणि पतंजलींची योगसूत्रे यांचा समावेश आहे. हे ग्रंथ नैतिक मार्गदर्शन, शारीरिक शिस्त आणि आध्यात्मिक अंतर्दृष्टी देतात.

आंतरराष्ट्रीय योग दिनाची निर्मिती आणि प्रभाव

आंतरराष्ट्रीय योग दिनाची कल्पना भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी २७ सप्टेंबर २०१४ रोजी संयुक्त राष्ट्र महासभेत मांडली होती. २१ जून ही तारीख योग्य आहे, असे त्यांनी सुचवले. हा दिवस उन्हाळी संक्रांतीचा असतो आणि अनेक संस्कृतींमध्ये तो आध्यात्मिकदृष्ट्या महत्त्वाचा मानला जातो. ११ डिसेंबर २०१४ रोजी, संयुक्त राष्ट्र महासभेने २१ जून हा आंतरराष्ट्रीय योग दिन म्हणून घोषित करण्याचा ठराव स्वीकारला. या ठरावाला १७५ देशांनी सह-प्रायोजित केले, जो संयुक्त राष्ट्र ठरावासाठी आतापर्यंतचा सर्वाधिक आकडा आहे. हा ठराव मतदानाशिवाय मंजूर झाला – हे एक अभूतपूर्व राजनैतिक यश आहे. जागतिक आरोग्य संघटनेने (WHO) योगाला त्यांच्या शारीरिक हालचालींवरील जागतिक कृती योजनेत (२०१८-२०३०) समाविष्ट केले आहे. प्रतिबंधात्मक आरोग्य सेवा आणि कल्याणामध्ये योगाची भूमिका त्यांनी मान्य केली आहे.

योग प्राचीन भारतीय तत्त्वज्ञानातून विकसित होऊन एक वैश्विक अभ्यास बनला आहे. तो विविध धर्म आणि सीमांपलीकडील मानवतेला जोडतो. आंतरराष्ट्रीय योग दिन योगाच्या वैश्विक प्रासंगिकतेचा आणि भारताने जगाला दिलेल्या या भेटीचा एक पुरावा आहे. बी.के.एस. अय्यंगार यांनी प्रसिद्धपणे म्हटले होते: "योग केवळ गोष्टींकडे पाहण्याचा आपला दृष्टिकोन बदलत नाही; तो पाहणाऱ्या व्यक्तीलाच बदलतो."

- पल्लव भट्टाचार्य