डॉ. फिरदौस खान

नवरात्रीसोबतच रामलीलांचे मंचनही सुरू होईल. त्यानंतर, विजयादशमीच्या दिवशी एका बाजूला देवी दुर्गाची पूजा-अर्चा होईल, तर दुसऱ्या बाजूला दसरा साजरा केला जाईल. या दिवशी रामचे रूप धारण करणारे कलाकार रावणाच्या पुतळ्याला अग्निबाण मारून जाळून टाकतील. हा हिंदूंचा सण असत्यावर सत्याच्या विजयाचे प्रतीक आहे. यातून ही शिकवण मिळते की अत्याचारी कितीही शक्तिशाली असो, एक ना एक दिवस त्याचा सर्वनाश निश्चित आहे. रामनवमी, दसरा आणि दिवाळी यांसारखे अनेक सण राम यांच्याशी जोडलेले आहेत. ख्वाजा मोहम्मद वजीर म्हणतात:

उस बुत-ए-काफ़िर का ज़ाहिद ने भी नाम ऐसा जपा

दाना-ए-तस्बीह हर इक राम-दाना हो गया

(अर्थ: त्या काफिर-प्रियकराचे नाव तपस्वीनेही असे जपले, की जपमाळेचा प्रत्येक मणी जणू 'राम-नामाचा' दाणा झाला.)

राम केवळ एक राजा नव्हते, तर ते जनमानसाशी खूप खोलवर जोडलेले होते. एक पुत्र म्हणून, एक भाऊ म्हणून आणि एक मित्र म्हणून, म्हणजेच प्रत्येक रूपात त्यांनी आपल्या कर्तव्यांचे मनापासून पालन केले. आपल्या प्रजेसाठी त्यांनी आपल्या पत्नीचाही त्याग केला आणि पत्नीवरील प्रेमामुळे पुनर्विवाह केला नाही. राम यांच्याशी लोकांचा हा संबंध केवळ हिंदू धर्मीयांपुरता मर्यादित नाही, तर मुसलमानही त्यांचा तितकाच आदर करतात.

उर्दू आणि फारसीचे सुप्रसिद्ध शायर अल्लामा इकबाल यांनी राम यांना हिंदुस्थानचा इमाम म्हटले आहे. त्यांची नझ्म पहा:

लबरेज़ है शराबे-हक़ीक़त से जामे-हिन्द

सब फ़लसफ़ी हैं ख़ित्ता-ए-मग़रिब के रामे-हिन्द

ये हिन्दियों के फ़िक्रे-फ़लक उसका है असर

रिफ़अत में आस्मां से भी ऊंचा है बामे-हिन्द

इस देश में हुए हैं हज़ारों मलक सरिश्त

मशहूर जिसके दम से है दुनिया में नामे-हिन्द

है राम के वजूद पे हिन्दोस्तां को नाज़

अहले-नज़र समझते हैं उसको इमामे-हिन्द

एजाज़ इस चिराग़े-हिदायत का है

यही रौशन तिराज़ सहर ज़माने में शामे-हिन्द

तलवार का धनी था, शुजाअत में फ़र्द था

पाकीज़गी में, जोशे-मुहब्बत में फ़र्द था

(अर्थ: भारताचा प्याला सत्याच्या मदिरेने ओतप्रोत भरलेला आहे, पश्चिमेचे सर्व तत्त्वज्ञही रामाचे चाहते आहेत. भारताला रामाच्या अस्तित्वाचा अभिमान आहे आणि जाणकार लोक त्यांना 'भारताचा इमाम' (नेता) मानतात... तलवारीचे ते धनी होते, शौर्यात अद्वितीय होते. पवित्रतेत, प्रेमाच्या उत्साहात ते एकमेव होते.)

राम स्वतः एक संपूर्ण सभ्यता आणि संस्कृती होते. त्यांची पत्नी सीता भारतीय महिलांचे प्रतिनिधित्व करते. त्या राजेशाही वैभव त्यागून आपल्या पतीसोबत वनवासात जातात आणि अनेक कष्टांना सामोरे जातात. त्यांचे धाकटे भाऊ लक्ष्मणही आपल्या भावासोबत वनवासात जातात आणि रात्रंदिवस त्यांची सेवा करतात. ते भारतीय जीवनदर्शन आणि कौटुंबिक संबंधांचे आदर्श स्थापित करतात. मौलाना जफर अली खान म्हणतात:

न नाक़ूस से है और न असनाम से है

हिन्द की गर्मी-ए-हंगामा तेरे नाम से है

नक़्श-ए तहज़ीब-ए हुनूद अब भी नुमाया है अगर

तो वो सीता से है, लछमन से है और राम से है

(अर्थ: भारताचा उत्साह ना शंखांमुळे आहे ना मूर्तींमुळे, तर तो तुझ्या नावाने आहे. हिंदू संस्कृतीचे अस्तित्व आजही जर स्पष्ट दिसत असेल, तर ते सीता, लक्ष्मण आणि राम यांच्यामुळेच आहे.)

राम यांचे संपूर्ण जीवन मर्यादेचे होते, म्हणूनच त्यांना मर्यादा पुरुषोत्तम म्हटले जाते. सागर निजामी म्हणतात:

ज़िन्दगी की रूह था, रूहानियत की शाम था

वो मुजस्सम रूप में इंसान का इरफ़ान था

हिन्दियों के दिल में, बाक़ी है मोहब्बत राम की

मिट नहीं सकती क़यामत तक हुकूमत राम की

(अर्थ: तो जीवनाचा आत्मा होता, अध्यात्माचा प्रकाश होता. तो मानवी रूपात ज्ञानाचा साक्षात्कार होता. भारतीयांच्या हृदयात रामाचे प्रेम आजही जिवंत आहे, प्रलय येईपर्यंत रामाचे राज्य मिटू शकत नाही.)

राम यांच्या जीवनातील जवळपास सर्वच पैलूंवर लिहिले गेले आहे. हा वनवासच होता, ज्याने राम यांना 'राम' बनवले. राम यांच्या वनवासाविषयी प्रसिद्ध शायर व चित्रपट गीतकार जां निसार अख्तर म्हणतात:

उजड़ी-उजड़ी हर आस लगे

ज़िन्दगी राम का बनवास लगे

(अर्थ: प्रत्येक आशा ओसाड वाटते, आयुष्य जणू रामाचा वनवासच वाटते.)

त्याचप्रमाणे हफीज बनारसी लिहितात:

एक सीता की रफ़ाक़त है तो सबकुछ पास है

ज़िन्दगी कहते हैं जिसको राम का बन-वास है

(अर्थ: जर सीतेची सोबत असेल, तर सर्वकाही जवळ आहे. ज्याला आयुष्य म्हणतात, तो रामाचा वनवासच आहे.)

उर्दू शायरांनी राम यांच्या सौंदर्यावर खूप काही लिहिले आहे. फिराक गोरखपुरी सीता स्वयंवराच्या प्रसंगी राम यांच्या सौंदर्याचे मनोहारी वर्णन करताना म्हणतात:

ये हल्के सलोने सांवलेपन का समां

जमुना जल में और आसमानों में कहां

सीता पे स्वयंवर में पड़ा राम का अक्स

या चांद के मुखड़े पे है ज़ुल्फ़ों का धुआं

(अर्थ: हे सावळ्या रंगाचे सुंदर दृश्य, यमुनेच्या पाण्यात आणि आकाशात कुठे मिळणार? स्वयंवरात सीतेवर रामाचे प्रतिबिंब पडले आहे, की चंद्राच्या चेहऱ्यावर केसांचा धूर पसरला आहे?)

नजीर अकबराबादी यांचा हा दोहा खूप लोकप्रिय आहे. लोक याचा म्हणीप्रमाणेही खूप वापर करतात:

दिल चाहे दिलदार को तन चाहे आराम

दुविधा में दोहू गए माया मिली न राम

(अर्थ: मनाला प्रियकर हवा आणि शरीराला आराम, या द्विधा मनःस्थितीत दोन्ही गेले, ना माया मिळाली ना राम.)

अमीर खुसरो यांनी आपल्या मुकरियामध्ये राम यांचा उल्लेख केला आहे. ते म्हणतात:

बखत बखत मोए वा की आस

रात दिना ऊ रहत मो पास

मेरे मन को सब करत है काम

ऐ सखि साजन? ना सखि राम

(अर्थ: वेळोवेळी मला त्याचीच आस असते, रात्रंदिवस तो माझ्या जवळ असतो. माझ्या मनातील सर्व काही तोच करतो. ए सखी, तो प्रियकर आहे का? नाही सखी, तो राम आहे.)

प्रसिद्ध शायर व चित्रपट गीतकार कैफी आझमी कल्पना करतात की, आजच्या काळात जर राम अयोध्येत परत आले, तर त्यांना कसे वाटेल. त्यांची नझ्म 'दूसरा बनवास' बघा:

राम बनवास से जब लौटकर घर में आये

याद जंगल बहुत आया जो नगर में आये

रक़्से-दीवानगी आंगन में जो देखा होगा

छह दिसम्बर को श्रीराम ने सोचा होगा

इतने दीवाने कहां से मेरे घर में आये

धर्म क्या उनका है, क्या जात है ये जानता कौन

घर ना जलता तो उन्हें रात में पहचानता कौन

घर जलाने को मेरा, लोग जो घर में आये

शाकाहारी हैं मेरे दोस्त, तुम्हारे ख़ंजर

तुमने बाबर की तरफ़ फेंके थे सारे पत्थर

है मेरे सर की ख़ता, ज़ख़्म जो सर में आये

पांव सरयू में अभी राम ने धोये भी न थे

कि नज़र आये वहां ख़ून के गहरे धब्बे

पांव धोये बिना सरयू के किनारे से उठे

राम ये कहते हुए अपने दुआरे से उठे

राजधानी की फ़ज़ा आई नहीं रास मुझे

छह दिसम्बर को मिला दूसरा बनवास मुझे

(अर्थ: जेव्हा राम वनवासातून घरी परतले, तेव्हा शहरात येऊन त्यांना जंगलाची खूप आठवण आली... राजधानीचे वातावरण मला मानवले नाही, ६ डिसेंबरला मला दुसरा वनवास मिळाला.)

अब्दुर्रऊफ मखफी राम यांना उद्देशून प्रश्न विचारतात:

सितम मिटाने तुम आए थे मेरी लंका में

बताओ राम ये क्या है तुम्हारी बस्ती में

(अर्थ: अत्याचार मिटवण्यासाठी तुम्ही माझ्या लंकेत आला होता, सांगा राम, हे तुमच्या वस्तीत काय चालले आहे?)

त्याचप्रमाणे कल्ब-ए-हुसैन नादिर म्हणतात:

हो गए राम जो तुम ग़ैर से ए जान-ए-जहां

जल रही है दिल-ए-पुरनूर की लंका देखो

(अर्थ: हे जगाच्या प्राणा, जर तुम्हीच परके झालात, तर पाहा, या पवित्र हृदयाची लंका कशी जळत आहे.)

काही लोक आपल्या वैयक्तिक स्वार्थासाठी धर्माच्या नावाखाली इतका रक्तपात करतात की, अनेक लोक धर्माच्या नावानेही चिडतात आणि नास्तिक बनतात. प्रसिद्ध शायर आणि चित्रपट गीतकार साहिर लुधियानवी म्हणतात:

जिस राम के नाम पे ख़ून बहे उस राम की इज़्ज़त क्या होगी

जिस दीन के हाथों लाज लुटे इस दीन की क़ीमत क्या होगी

(अर्थ: ज्या रामाच्या नावावर रक्त वाहते, त्या रामाची इज्जत काय असेल? ज्या धर्माच्या हातून अब्रू लुटली जाते, त्या धर्माची किंमत काय असेल?)

त्याचप्रमाणे अनवारी अन्सारी म्हणतात:

लड़वा रहे हैं राम को जो भी रहीम से

इन मज़हबी ख़ुदाओं से क्या दोस्ती करें

(अर्थ: जे कोणी राम आणि रहीमला लढवत आहेत, त्या धार्मिक देवांसोबत मैत्री तरी कशी करावी?)

रहबर जौनपुरी किती प्रासंगिक गोष्ट सांगतात:

रस्म-ओ-रिवाज-ए-राम से आरी हैं शर-पसंद

रावण की नीतियों के पुजारी हैं शर-पसंद

(अर्थ: दुष्ट प्रवृत्तीचे लोक रामाच्या परंपरांपासून अनभिज्ञ आहेत, ते रावणाच्या धोरणांचे पुजारी आहेत.)

आता माणसाने इतकी रूपे धारण केली आहेत की, त्याचे खरे रूप ओळखणे कठीण झाले आहे. अशा स्थितीत लोक साधु-संतांकडेही संशयाच्या नजरेने पाहू लागले आहेत. बशीर बद्र म्हणतात:

हज़ारों भेस में फिरते हैं राम और रहीम

कोई ज़रूरी नहीं है भला भला ही लगे

(अर्थ: हजारो वेशात राम आणि रहीम फिरत आहेत, प्रत्येक चांगला दिसणारा माणूस चांगलाच असेल, हे गरजेचे नाही.)

परिस्थिती कोणतीही असो, पण हे निश्चित आहे की राम आजही जनमानसाशी जोडलेले आहेत. सय्यद सफदर रझा खंडवी म्हणतात:

सत-गुरु लिख या रहीम-ओ-राम लिख

एक है उसके हज़ारों नाम लिख

(अर्थ: सद्गुरू लिही किंवा रहीम-ओ-राम लिही, तो एकच आहे, त्याची हजारो नावे लिही.)

डॉ. बहार चिश्ती नियामतपुरी राम यांच्या संपूर्ण व्यक्तिमत्त्वाचा उल्लेख करताना म्हणतात:

चिश्ती सुब्हो-शाम कर, बारंबार सलाम.

रोम-रोम में बस रहा, तेरा तुझ में राम.

राम चरित के शोध का, चिश्ती यह निष्कर्ष.

राम हमारे देश के, उत्तम हैं आदर्श..

प्रभु की मर्ज़ी से किया, रावण से संघर्ष.

चिश्ती सच यूं पा गया, झूठे पे उत्कर्ष..

बन में पितृ आदेश पर, जीवन किया हलाल.

अरु चिश्ती भ्रातृत्व की, उत्तम राम मिसाल..

मिटा दशानन का सभी, पल में अत्याचार.

चिश्ती अपने राम का, अजब ग़ज़ब किरदार..

मानवता का राम ने, किया नवीन उद्धार.

धर्म स्थापित कर दिया, चिश्ती करि संहार..

रामराज क़ायम हुआ, दुष्ट हुआ बे-नाम.

धरम ने अधरम से किया, चिश्ती वह संग्राम...

(अर्थ: चिश्ती, सकाळ-संध्याकाळ त्याला वारंवार सलाम कर. तुझ्या रोमारोमात, तुझा राम तुझ्यातच वसतो आहे. रामचरित्राच्या शोधाचा, हाच निष्कर्ष आहे चिश्ती, की राम आपल्या देशाचे उत्तम आदर्श आहेत...)

(लेखिका शायरा, कथाकार आणि पत्रकार आहेत)