डॉ. फराह उस्मानी
सकाळची वेळ होती. न्यूयॉर्कच्या गल्ल्यांमध्ये पानगळीची सळसळती हवा वाहत होती. उंच इमारतींच्या छायेत उभी असलेली एक महिला हातात फोल्डर घेऊन एका अपार्टमेंटबाहेर थांबली होती. तिचा चेहरा थोडा थकलेला दिसत होता, पण डोळ्यात दृढनिश्चयाची चमक होती. ती महिला होती डॉ. फराह उस्मानी – भारताच्या उत्तर प्रदेशातील एक कन्या, ज्या आता जागतिक स्तरावर विकास, सबलीकरण आणि नेतृत्वाचा एक महत्त्वाचा आवाज बनल्या आहेत. ही केवळ एका डॉक्टरची कहाणी नाही; ही आहे एका विचाराची, एका स्वप्नाची आणि ते स्वप्न प्रत्यक्षात आणण्याच्या धैर्याची यशोगाथा.
अलीगढ ते न्यूयॉर्कपर्यंतचा प्रवास
उत्तर प्रदेशात वाढलेल्या फराह यांचा जन्म एका साधारण मुस्लिम कुटुंबात झाला. त्यांच्या कुटुंबाने शिक्षणाचे महत्त्व जाणले होते. फराह यांनी जवाहरलाल नेहरू मेडिकल कॉलेज, अलीगढ मुस्लिम विद्यापीठातून प्रसूतिशास्त्र आणि स्त्रीरोगशास्त्रामध्ये एम.डी. ची पदवी मिळवली. मात्र, त्यांचा दृष्टिकोन केवळ रुग्णालयाच्या भिंतींपुरता मर्यादित नव्हता. आरोग्य धोरणांमध्ये बदल घडवण्याचे त्यांचे स्वप्न होते. म्हणूनच त्यांनी लंडन स्कूल ऑफ इकोनॉमिक्स आणि लंडन स्कूल ऑफ हायजीन अँड ट्रॉपिकल मेडिसिनमधून आरोग्य धोरण, नियोजन आणि वित्त या विषयांत मास्टर डिग्री संपादन केली.
फराह यांनी जावेद उस्मानी यांना आपला जीवनसाथी म्हणून निवडले. जावेद उस्मानी हे एक प्रामाणिक आणि प्रतिष्ठित आयएएस अधिकारी होते. ते नंतर उत्तर प्रदेशचे मुख्य सचिवही झाले. त्यांना दोन मुले झाली – फराझ आणि सबा. आज दोघेही जागतिक स्तरावर आपली ओळख निर्माण करत आहेत. पण ही कहाणी कुटुंबाच्या पूर्णत्वाची नाही, तर फराह यांच्या स्वतःच्या पूर्णत्वाच्या शोधाची आहे.
रूढींविरोधात बंडाची सुरुवात
फराह यांनी संयुक्त राष्ट्र संघाच्या नोकरीसाठी न्यूयॉर्कला जाण्याचा निर्णय घेतला. हा केवळ करिअरमधील बदल नव्हता, तर एका सामाजिक विचारसरणीला आव्हान देणारा निर्णय होता. "महिलांनी इतक्या दूर एकटं जायला हवं का?", "मुलांचं काय होईल?", "पती काय म्हणतील?" – अशा प्रश्नांनी त्यांच्या मार्गात अडथळे निर्माण केले. पण त्यांना माहीत होते... बदल घडवायचा असेल तर आधी स्वतःला बदलावे लागेल.
2007 मध्ये जेव्हा त्या न्यूयॉर्कला पोहोचल्या तेव्हा त्यांच्यासमोरील सर्वांत मोठे आव्हान घर शोधण्याचे होते. पण हे घर केवळ वीट-मातीचे असणार नव्हते. इथेच फराह स्वातंत्र्य, आत्मनिर्भरता आणि आर्थिक समज या विचारांची पायाभरणी करणार होत्या.
"आता बास!" – एका स्त्रीच्या आर्थिक स्वातंत्र्याची सुरुवात
घर शोधताना जेव्हा घरभाडे ऐकून त्यांचे डोके चक्रावले, तेव्हा फराह पहिल्यांदाच स्वतःशी म्हणाल्या, "आता बास." त्यांनी यूएन फेडरल क्रेडिट युनियनकडून कमी व्याजदरावर कर्ज घेतले. आणि मॅनहटनच्या मध्यभागी एक अपार्टमेंट खरेदी केले. विशेष म्हणजे हा तो काळ होता जेव्हा बहुतेक महिला भाड्याच्या मानसिकतेत जगत होत्या.
हा निर्णय त्यांच्या आयुष्यातील एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला. आज 15 वर्षांनंतर त्या कर्जमुक्त होऊन घरमालकीण बनण्याच्या जवळ आहेत. हे केवळ एक घर नाही, तर त्यांची विचारसरणी आणि संघर्षाचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे.
जागतिक स्तरावर एका भारतीय मुस्लिम महिलेची ओळख
डॉ. उस्मानी यांनी UNFPA (संयुक्त राष्ट्र लोकसंख्या कोष) मध्ये महिला आणि मुलींच्या हक्कांसाठी काम करताना 50 पेक्षा जास्त देशांमध्ये धोरण, नियोजन, तांत्रिक नेतृत्व आणि आरोग्य सेवांच्या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. न्यूयॉर्कस्थित संयुक्त राष्ट्र आंतरराष्ट्रीय नागरी सेवेत संचालक स्तरापर्यंत पोहोचणाऱ्या त्या भारतातील पहिल्या मुस्लिम महिला ठरल्या.
याकाळात त्यांच्या निदर्शनास आले की प्रत्येक व्यासपीठावर मुस्लिम महिलांची प्रतिमा एका विशिष्ट परंपरागत चौकटीत अडकलेली आहे. फराह यांनी ही चौकट मोडण्याचे आव्हान स्वीकारले.
राइजिंग बियॉन्ड द सीलिंग: एक आंदोलन
"आपल्या कथा फक्त पदर आणि पडद्यापुरत्याच का मर्यादित असाव्यात?", या प्रश्नातून प्रेरित होऊन डॉ. फराह उस्मानी यांनी 'रायझिंग बियॉन्ड द सीलिंग' (Rising Beyond the Ceiling) ही जागतिक मोहीम सुरू केली. या मोहीमेद्वारे भारतातील मुस्लिम महिलांच्या कर्तृत्व जगासमोर आणले जाते. त्यांच्या यशोगाथा मांडल्या जातात. आणि या सर्वांमधून समाजात पसरलेल्या रूढीवादी विचारांना आव्हान देण्यात येते.
हा उपक्रम केवळ पुस्तके किंवा भाषणांपुरता मर्यादित राहिला नाही; तर तो एक आंदोलन बनला. लहान शहरात बसून मोठ्या जगाचे स्वप्न पाहणाऱ्या प्रत्येक महिलेसाठी ही चळवळ एक आशेचा किरण ठरली.
केवळ विचार नाही, गुंतवणूकही
डॉ. उस्मानी मानतात, की पैसा केवळ गरज नाही, ती एक ताकद आहे. त्या म्हणतात, "पैशांबद्दलच्या चर्चांना घाबरण्याऐवजी, आपण त्यांच्याशी मैत्री करावी." त्यांचे पती जावेद उस्मानी यांनी त्यांना शिकवले होते की, जो पैसा परतावा देत नाही, तो हळूहळू संपत जातो. आणि तिथूनच त्यांच्या आर्थिक साक्षरतेचा प्रवास सुरू झाला.
त्यांनी करमुक्त बचत योजना (tax-free savings), एफडी (FD), एनआरई डिपॉझिट्स (NRE Deposits) मध्ये गुंतवणूक करण्यास सुरुवात केली. आता त्यांची मुलगी सबा ही मॅनहटनमध्ये स्थावर मालमत्तेची (real estate) गुंतवणूकदार बनली आहे. हा केवळ आर्थिक वारसा नव्हे, तर विचारांचा वारसा आहे. यातून पिढ्यानपिढ्या सक्षमीकरणाची कहाणी लिहिली जाणार आहे.
कार्याचा सन्मान आणि कौतुक
डॉ. उस्मानी यांनी महिला, अल्पसंख्याक आणि वंचित मुलींच्या हक्कांसाठी जागतिक स्तरावर केलेल्या कामाची पोचपावती म्हणून त्यांना जागतिक बँक आणि ब्रिटिश कौन्सिलकडून मेरिट फेलोशिप आणि 2021 चा महात्मा पुरस्कार यांसारख्या अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे.
त्या वंचित महिला आणि मुलींसाठी काम करणाऱ्या 'SAFAR — Supporting Action for Advancement and Rights' या स्वयंसेवी संस्थेच्या जागतिक उपाध्यक्षही आहेत.
वारशाची खरी व्याख्या
डॉ. उस्मानी म्हणतात, "आपल्या आई आणि आजी ज्या चटईखाली पैसे लपवत असत, ती केवळ नाणी नव्हती, तर त्यांच्या आत्मनिर्भर होण्यासाठी केलेली ती धडपड होती. आता वेळ आली आहे की महिलांनी पैशाला शरमेची बाब नव्हे तर शक्ती समजावे."
त्यांचा विचार, त्यांचा संघर्ष, त्यांचे स्मितहास्य पिंजऱ्यात न राहता मोकळ्या आकाशात उडू इच्छिणाऱ्या प्रत्येक महिलेसाठी प्रेरणा देणारे आहे.
अंत नव्हे, एक नवी सुरुवात
डॉ. फराह उस्मानी यांची कहाणी एका कादंबरीसारखी आहे – ज्यात संघर्षाची सुरुवात, एक दृढ नायिका, बदलाचा प्रवास आणि शेवटी प्रकाशाकडे जाणारा एक मार्ग आहे. जर हिम्मत असेल, तर घराची चार भिंतही जगातील सर्वात उंच इमारतीचे छत बनू शकते, असा संदेश त्यातून दिला गेलाय.
एक महिला – जेव्हा आपली ओळख स्वतः घडवते – तेव्हा ती केवळ स्वतःसाठी नाही, तर येणाऱ्या प्रत्येक पिढीसाठी एक नवा मार्ग खुला करते. कारण खरे सबलीकरण तेव्हा होते, जेव्हा एक महिला म्हणते – "आता बास... आता मीच ठरवेन माझ्या आयुष्याची दिशा!"
- ओनिका माहेश्वरी
.jpg "प्रातिनिधिक चित्र")
.jpg "नॉर्वे बुद्धिबळ स्पर्धेत विजय मिळवल्यानंतर डी. गुकेश")
.jpg "जनरल अनिल चौहान सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठात संवाद साधताना")
.webp "मुमताज़ खान")
.jpg "झहीर फारुकी")
.jpg "खुशबू मिर्जा")