मोहम्मद फरहान इस्रायली
निशात हुसैन या राजस्थानच्या पहिल्या मुस्लिम महिला काझी आणि मुस्लिम महिलांच्या हक्कांसाठी अविरतपणे लढणाऱ्या एक खंद्या कार्यकर्त्या आहेत. त्यांचा जीवनप्रवास धैर्य, चिकाटी आणि सामाजिक सुधारणेवरील अतूट विश्वासाचा आहे. आपल्या प्रयत्नांतून, त्यांनी केवळ हजारो महिलांना त्यांच्या हक्कांविषयी जागरूकच केले नाही, तर त्यांना आपले जीवन स्वतःच्या हातात घेण्यासाठीही प्रेरित केले आहे.
त्यांच्या सुरुवातीची वर्षे सांप्रदायिक सलोख्याचे प्रतिबिंब होती. "कोण हिंदू आहे आणि कोण मुस्लिम, हे आम्हाला माहितच नव्हते - आम्ही सर्व एक होतो," असे त्या आठवतात.
करौलीसारख्या दुर्गम आणि अविकसित भागात, जिथे मुलींच्या शिक्षणाकडे मोठ्या प्रमाणात दुर्लक्ष केले जात होते, तिथे वाढलेल्या निशात यांनी इतिहास रचला. त्या जिल्ह्यातून १० वीची परीक्षा उत्तीर्ण होणाऱ्या पहिल्या मुस्लिम मुलगी ठरल्या - आणि १,२०० मुलींमध्ये त्या एकमेव मुस्लिम विद्यार्थिनी होत्या.
निशात यांचा जन्म करौलीच्या सीताबाडी मोहल्ल्यात झाला, जिथे त्यांचे कुटुंब एकमेव मुस्लिम कुटुंब होते आणि त्यांच्या घरासमोर तीन मंदिरे होती. त्यांचे वडील करौली राजघराण्याचे मुख्य शिंपी होते. वयाच्या १७ व्या वर्षी, त्यांचा विवाह जयपूरचे मोहम्मद हुसैन यांच्याशी झाला. ते एक राजपत्रित अधिकारी आणि महिला हक्कांचे जोरदार समर्थन करणारे एक प्रगतिशील विचारवंत होते. त्यांच्या दूरदृष्टीने निशात यांना स्वतःचा मार्ग शोधण्यासाठी आवश्यक असलेली दिशा आणि प्रोत्साहन दिले.
जयपूरमध्ये, त्यांनी "निशात अकादमी" नावाची एक शाळा उघडली. या शाळेत ३५० वंचित मुलांना शिक्षण दिले जात होते, त्यापैकी केवळ पाच टक्के मुस्लिम होते. पण १९८९ मध्ये जयपूरमध्ये झालेल्या जातीय दंगलींनी त्यांच्या आयुष्यात एक मोठे वळण आणले. या हिंसेने त्यांना आतून हादरवून सोडले, पण त्याच वेळी समाजात फूट पाडणाऱ्या सामाजिक रूढी आणि अन्यायांविरोधात लढण्याचा निश्चयही त्यांच्या मनात पेटवला.
अशांततेच्या काळात त्यांच्या शाळेला धोका निर्माण झाला होता, पण मुले आणि त्यांच्या पालकांनी शाळेचे रक्षण केले. ते म्हणाले, "हे शिक्षणाचे मंदिर आहे. हे हिंदूचे आहे की मुस्लिमचे, हे आम्हाला माहित नाही, पण ते आमच्या मुलांना शिकवत आहे." तो क्षण त्यांच्यासाठी एक आध्यात्मिक पुनर्जन्म होता - आणि एका समाजसुधारक म्हणून त्यांच्या जीवनाची सुरुवात.
त्याच वर्षी, त्यांनी 'नॅशनल मुस्लिम वुमेन वेल्फेअर सोसायटी'ची स्थापना केली, जी १९९२ मध्ये अधिकृतपणे नोंदणीकृत झाली. नावामध्ये "मुस्लिम" हा शब्द जाणीवपूर्वक समाविष्ट करण्यात आला होता. मुस्लिम महिला या देशभक्त नागरिक आहेत आणि त्या प्रगती व सर्वसमावेशकता इच्छितात, हे ठामपणे सांगणे हा त्यामागील उद्देश होता.
या संस्थेने अजमेर आणि सरानासारख्या संवेदनशील भागांमध्ये सांप्रदायिक सलोखा वाढवण्यासाठी काम केले आणि विविध समुदायांना संवाद व सहकार्यासाठी एकत्र आणले. त्यांनी टाडा कायद्यांतर्गत चुकीच्या पद्धतीने अटक झालेल्यांसाठी आवाज उठवला आणि तुरुंग सुधारणांची मागणी करण्यासाठी तत्कालीन मुख्यमंत्री भैरोसिंह शेखावत यांची वैयक्तिक भेट घेतली. शेखावत त्यांना प्रेमाने "बहीण" म्हणत आणि त्या बदल्यात त्यांनी शेखावत यांना राखी बांधली होती.
दंगलींनंतर, जेव्हा अनेक मुलींना शाळा सोडावी लागली, तेव्हा निशात यांनी महिलांना १० वी पर्यंतचे शिक्षण पूर्ण करता यावे, यासाठी २० प्रौढ शिक्षण केंद्रे उघडली. त्यांनी जयपूरचे पहिले समुपदेशन केंद्रही स्थापन केले, जिथे सर्व धर्मांच्या महिला मार्गदर्शन घेऊ शकत होत्या. "दररोज किमान एक घर वाचते," असे त्या सांगतात.
आणखी एका सामाजिक रूढीला आव्हान देत, निशात यांनी महिलांनी काझी बनण्याची कल्पना पुढे नेली. त्यांनी मुंबईत पाच वर्षांचा कोर्स पूर्ण केला, ज्यात त्यांनी इस्लामिक न्यायशास्त्र आणि भारतीय संविधानाचा अभ्यास केला. जहानआरा आणि अफरोज यांच्यासोबत, निशात राजस्थानच्या पहिल्या महिला काझी बनल्या. जरी त्यांना मोठा विरोध झाला, तरी एका प्रसिद्ध इस्लामिक विद्वानाने इस्लामिक इतिहासात २५० महिला काझी असल्याचे सांगून त्यांच्या भूमिकेला दुजोरा दिला.
त्यांनी तिहेरी तलाकविरोधातील देशव्यापी मोहिमेतही महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. 'भारतीय मुस्लिम महिला आंदोलना'च्या राजस्थान संयोजक म्हणून, त्यांनी सर्वोच्च न्यायालयात एक रिट याचिका दाखल केली. हजारो महिलांच्या साक्षी आणि पाठिंब्याने, या चळवळीला बळ मिळाले, ज्याचा शेवट सर्वोच्च न्यायालयाच्या २०१७ च्या ऐतिहासिक निकालात झाला, ज्यात तिहेरी तलाक असंवैधानिक घोषित करण्यात आला.
गेल्या ३२ वर्षांत, त्यांच्या संस्थेने हजारो महिलांना न्याय मिळवून दिला आहे - अगदी तीन आंतरराष्ट्रीय प्रकरणेही हाताळली आहेत. त्यांच्या कार्याची दखल घेऊन, त्यांना 'राष्ट्रीय एकता पुरस्कार' आणि 'शांती दूत सन्मान' यांसारख्या अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. तरीही, त्या नम्रपणे सांगतात, "माझा खरा आनंद पुरस्कारांमध्ये नाही, तर लोकांच्या विश्वासात आहे."
त्यांच्या हिजाबबद्दलचे विचार एक संतुलित आणि आधुनिक दृष्टिकोन दर्शवतात. "कुराणमध्ये शालीनतेबद्दल सांगितले आहे, चेहरा झाकण्याबद्दल नाही," असे त्या म्हणतात. "ड्रेस कोडपेक्षा प्रतिष्ठा महत्त्वाची आहे." त्यांच्या कार्यालयात, बुरखा घालणाऱ्या महिला इतर महिलांसोबत कोणत्याही दबावाशिवाय काम करतात.
निशात यांचा विश्वास आहे की मुस्लिम महिलांची परिस्थिती हळूहळू सुधारत आहे. अधिक महिला आवाज उठवत आहेत आणि कुटुंबे मुलींच्या शिक्षणावर अधिक भर देत आहेत. पण त्या तरुणांमध्ये ड्रग्ज, जुगार आणि इतर वाईट सवयींबद्दल वाढत्या प्रवृत्तीबद्दल चिंताही व्यक्त करतात. "जर पुरुषांनी सहकार्य केले," त्या म्हणतात, "तर समाज खऱ्या अर्थाने सुधारू शकतो."
त्यांची संस्था मुस्लिम, दलित आणि आदिवासी समुदायांमध्ये एकता निर्माण करण्यासाठीही काम करत आहे. अलीकडील एका "तांदूळ वाटप" मोहिमेत, त्यांनी जात-धर्म न पाहता लोकांना अन्न वाटले आणि संदेश दिला: "बंधुभाव जपा आणि संविधानाचे रक्षण करा."
जयपूरच्या जोहरी बाजारातील त्याच साध्या कार्यालयातून, जिथून त्यांचा प्रवास सुरू झाला होता, निशात हुसैन सामाजिक बदलाची ही मशाल पुढे नेत आहेत.
