साकिब सलीम

अलिगड मुस्लिम विद्यापीठाचे संस्थापक, सर सय्यद अहमद खान, हे इतिहासातील एक वादग्रस्त व्यक्तिमत्त्व राहिले आहेत. समाजाचा एक मोठा वर्ग त्यांना भारतीय मुस्लिमांमध्ये आधुनिक शिक्षणाची चळवळ सुरू करण्याचे श्रेय देतो, तर काही जण त्यांना भारताच्या फाळणीला आणि पाकिस्तानच्या निर्मितीला कारणीभूत ठरलेल्या 'द्विराष्ट्रवादा'च्या सिद्धांतामागे असलेले प्रमुख सूत्रधार मानतात.

त्यांच्याबद्दलचा हा वाद उर्दूतून इंग्रजीत झालेल्या एका चुकीच्या भाषांतरामुळे निर्माण झाला आहे. १९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, सर सय्यद यांची बहुतेक भाषणे वाराणसीहून प्रकाशित होणाऱ्या 'द पायोनिअर' या इंग्रजी वृत्तपत्रात प्रसिद्ध होत असत. ते सहसा उर्दूत बोलत आणि वृत्तपत्रात प्रकाशित झालेल्या भाषांतरित आवृत्तीत, 'कौम' या शब्दासाठी 'nation' (राष्ट्र) हा शब्द वापरला गेला.

याचे योग्य भाषांतर 'community' (समुदाय) असे असायला हवे होते. त्यामुळे, जे 'हिंदू आणि मुस्लिम समुदाय' असायला हवे होते, ते भाषांतरात 'हिंदू आणि मुस्लिम राष्ट्र' बनले. प्राध्यापक फ्रान्सिस डब्ल्यू. प्रिचेट लिहितात, "पायोनिअरच्या भाषांतरात जिथे जिथे 'nation' हा शब्द वापरला आहे, तिथे मूळ उर्दू शब्द प्रत्यक्षात 'कौम' म्हणजेच 'समुदाय' आहे."

सर सय्यद यांना वाचताना दुर्लक्षित होणारी आणखी एक बाब म्हणजे, १९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात राष्ट्र-राज्य, राष्ट्रवाद आणि नागरिकत्व या कल्पना खूप वेगळ्या होत्या. या भौगोलिक राष्ट्रीय सीमा आणि नागरिकत्वाला औपचारिक रूप देणारी जागतिक महायुद्धे अजून व्हायची होती.

प्रा. शफे किडवाई त्यांच्या 'सर सय्यद अहमद खान: रीझन, रिलिजन अँड नेशन' या पुस्तकात लिहितात की, "सर सय्यद यांची राष्ट्राची संकल्पना आजही त्यांच्या प्रशंसकांना आणि विरोधकांना समान प्रमाणात शस्त्र पुरवणारा विषय आहे. मुस्लिम राष्ट्रवादाचा सिद्धांत स्पष्ट करताना, हाफिज मलिक हे हान्स कोहन यांच्या राष्ट्रवादाच्या व्याख्येचा संदर्भ देतात, 'राष्ट्रवाद हा सर्वप्रथम एक मानसिक अवस्था आहे, एक चेतनेची कृती आहे', जी सर सय्यद यांच्या कामात स्पष्टपणे दिसून येते. जर आपण त्यांच्या लिखाणाकडे पाहिले, तर लक्षात येते की त्यांची राष्ट्राची (कौम) संकल्पना धार्मिक-सामाजिक चेतनेच्या संदर्भात लवचिक आहे. सर सय्यद यांच्यासाठी, तो निश्चितपणे एका राजकीय घोषणेपेक्षा किंवा भौगोलिक ओळखीच्या खुणेपेक्षा अधिक आहे; ती एक मानवी प्रवृत्ती आहे... त्यांच्या असंख्य लेखांमध्ये, संपादकीयांमध्ये, व्याख्यानांमध्ये आणि भाषणांमध्ये, सर सय्यद 'कौम' हा शब्द एक महत्त्वाचा पण लवचिक शब्द म्हणून वापरतात."

किडवाई पुढे असा युक्तिवाद करतात की, सर सय्यद यांनी 'कौम' (समुदाय) आणि 'वतन' (राष्ट्र) यात फरक केला होता. ते हे शब्द वापरताना सजग होते. किडवाई लिहितात, "१८७० मध्ये, सर सय्यद यांनी 'तहजिबुल अखलाक' सुरू केले, ज्याच्या पहिल्या अंकात, हाली यांच्या मते, खालील ब्रीदवाक्य होते - 'आपल्या राष्ट्रावरील प्रेम हा श्रद्धेचा एक भाग आहे, जो कोणी आपल्या राष्ट्राला उन्नत करण्याचा प्रयत्न करतो, तो आपल्या धर्मालाही उन्नत करतो'..... त्या वेळी (१८७५) सर सय्यद यांचा असा विश्वास होता की कौम आणि वतन (राष्ट्र आणि देश) एकमेकांना पूरक नाहीत..... सर सय्यद यांच्या भूमिकेत एक महत्त्वपूर्ण बदल आढळतो, जेव्हा ते वतन (देश) या शब्दाच्या जागी कौम (समुदाय) हा शब्द वापरतात. वतन हा शब्द विशेषतः राष्ट्र किंवा देशासाठी वापरला जातो, पण कौम हा लवचिक आहे आणि अनेकदा तो समुदाय किंवा धार्मिक समुदायाचा संदर्भ देतो."

"कारण 'तहजिबुल अखलाक' हे नियतकालिक प्रामुख्याने मुस्लिमांसाठी होते, म्हणून सर सय्यद यांनी वतनऐवजी कौम हा शब्द वापरला. १४ एप्रिल १८७५ च्या अंकात खालील ब्रीदवाक्य आहे, 'आपल्या कौमवरील प्रेम हा श्रद्धेचा एक भाग आहे, जो कोणी आपल्या कौमला उन्नत करण्याचा प्रयत्न करतो, तो आपल्या धर्मालाही उन्नत करतो'."

शान मुहम्मद, त्यांच्या 'सर सय्यद अहमद खान: अ पॉलिटिकल बायोग्राफी' या अधिकृत ग्रंथात लिहितात, "'अलिगड इन्स्टिट्यूट गॅझेट'ने 'कौम' या शब्दाचे भाषांतर 'Nation' असे केले आहे, जे उघडपणे चुकीचे आहे आणि सर सय्यद यांनी द्विराष्ट्रवादाचा सिद्धांत मांडला, या गैरसमजासाठी जबाबदार आहे. हे स्पष्ट आहे की, 'कौम' या शब्दाने त्यांचा अर्थ समुदाय असा होता, आधुनिक अर्थाने राष्ट्र नव्हे."

येथे, चर्चेतील उतारा होता, "स्पर्धात्मक परीक्षेची ओळख करून देण्याची पहिली अट ही आहे की, त्या देशातील सर्व लोक एकाच राष्ट्राचे असावेत....", जे 'द अलिगड इन्स्टिट्यूट गॅझेट'मध्ये भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या मागण्या फेटाळताना प्रसिद्ध झाले होते. हे अगदी स्पष्ट आहे की या ठिकाणी, 'समुदाय' हा शब्द अधिक अर्थपूर्ण ठरतो.

हे सर्व युक्तिवाद त्या विद्वानांचे आहेत, जे खूप नंतर सर सय्यद यांच्या जीवनावर विचार करत होते. खुद्द सर सय्यद यांनी स्वतःच आपली भूमिका स्पष्ट केली होती. २७ जानेवारी १८८४ रोजी, त्यांनी गुरुदासपूर येथील श्रोत्यांना सांगितले होते, "तुम्ही जुन्या इतिहास पुस्तकांमध्ये पाहिले आणि ऐकले असेल, आणि आपण आजही पाहतो की, 'राष्ट्र' हा शब्द एकाच देशात राहणाऱ्या लोकांसाठी वापरला जातो. अफगाणिस्तानात राहणारे सर्व लोक एक राष्ट्र म्हणून ओळखले जातात. इराणचे विविध लोक इराणी म्हणून ओळखले जातात."

"युरोपियन लोकांचे वेगवेगळे धार्मिक विश्वास आणि विचार आहेत, पण त्यांना एक राष्ट्र मानले जाते. थोडक्यात, फार पूर्वीपासून, 'राष्ट्र' हा शब्द एका देशाच्या रहिवाशांसाठी वापरला गेला आहे, जरी त्यांची स्वतःची वेगळी वैशिष्ट्ये असली तरी. अहो, हिंदू आणि मुसलमानांनो, तुम्ही भारताशिवाय दुसऱ्या कोणत्या देशात राहता का? तुम्ही दोघेही याच भूमीवर राहत नाही का, आणि याच भूमीत तुम्हाला दफन केले जात नाही का किंवा याच भूमीच्या घाटांवर तुमच्यावर अंत्यसंस्कार होत नाहीत का? तुम्ही इथेच राहता आणि इथेच मरता. म्हणून, लक्षात ठेवा की हिंदू आणि मुसलमान हे शब्द धार्मिक महत्त्वाचे आहेत; अन्यथा, या देशात राहणारे हिंदू, मुसलमान आणि ख्रिश्चन मिळून एक राष्ट्र बनवतात. जेव्हा या सर्व गटांना एक राष्ट्र म्हटले जाते, तेव्हा त्यांनी देशाच्या सेवेत एक असले पाहिजे, जो देश सर्वांचा आहे."

सर सय्यद यांनी १८८३ मध्ये लाहोरमध्ये आपली भूमिका स्पष्ट केली होती, जेव्हा ते म्हणाले होते, "'कौम' या शब्दाने माझा अर्थ हिंदू आणि मुसलमान दोघेही आहेत, आणि हाच अर्थ मी 'राष्ट्र' (कौम) या शब्दाला देतो. माझ्यासाठी, कोणाची धार्मिक श्रद्धा काय आहे, याला सर्वात कमी महत्त्व आहे, कारण आपण ते फार कमी पाहतो. पण जी गोष्ट आपण पाहतो ती ही की, आपण सर्व, मग ते हिंदू असोत वा मुसलमान, एकाच भूमीवर राहतो आणि एकाच शासकाच्या अधीन आहोत. आपल्या सर्वांसाठी फायद्याचे स्रोत एकच आहेत आणि दुष्काळाच्या वेदनाही आपण समानतेने सहन करतो."